Святар-астраном пра Вялікдзень у Дзень касманаўтыкі: не трэба блытаць нябёсы і неба

Серада, 6 гадзін вечара. Кафедральны сабор на Нямізе поўны людзей. Айцец Аляксандр чытае псалмы, хрысціцца, прыхаджане, якія сабраліся, паўтараюць яму. А ўжо праз дзень у яго лекцыя па метадалогіі навукі ў педагагічным універсітэце.



Пятніца, 12 гадзін дня. Мы сустракаемся з Аляксандрам Альбертавічам каля ўваходу ў адзін з карпусоў БДПУ. Рызы святара ён змяніў на строгі чорны касцюм з цёмным гальштукам. Святара ў ім выдае, бадай, толькі пах ладану, які суправаджае мяне да аўдыторыі-планетарыя, ды незвычайныя запанкі-крыжы.

У аўдыторыі з столлю-купалам Аляксандр праводзіць лекцыі па астраноміі.

«Не трэба блытаць нябёсы і неба»

Лекцыя падышла да канца, і я гутару з Аляксандрам Альбертавічам пра тое, як яму ўдаецца прафесійна сумяшчаць дзве, на першы погляд, супрацьлегласці — астраномію і рэлігію. Тэма актуальная як ніколі — у гэтым годзе Пасха выпадае на Дзень касманаўтыкі.

— Я лічу, што гэта зусім не канфліктуючыя паняцці. Калі мы ўспомнім гісторыю, то атрымаеца, што ўсе вядомыя і невядомыя навукоўцы нават у Савецкім Саюзе былі рэлігійнымі людзьмі. Узгадайце Старажытны свет — Платон, Піфагор — іх працы мелі роўнае значэнне як для развіцця навукі, так і для рэлігіі.

Калі возьмем Сярэднія стагоддзі, то тут тое ж самае. Мікалай Кузанскі быў кардыналам, Мікалай Капернік — святар, Галілеа Галілей быў свецкім чалавекам, але вернікам, пра што ён неаднаразова пісаў, Фрэнсіс Бэкан таксама быў рэлігійны, Язэп Ньютон нават у прадмовах да сваіх работ пісаў, што гэта мова апісання чароўнай прылады. То бок, не было ніякага падзелу рэлігіі і навукі.

Таму чалавек, які разумее сутнасць навуковага пазнання і сутнасць рэлігіі, жыве гарманічна. Няма канфлікту, таму што розныя аб'екты пазнання — бо фізіка ж Бога не вывучае, а тэалогія не вывучае фізічны свет.

— На небе— зоркі, або на небе— Бог?

— Гэта вельмі прымітыўна-народнае ўяўленне, якое выходзіць за рамкі сур’ёзнага вывучэння рэлігіі. Калі мы будзем пытацца ў непісьменных людзей нейкія навуковыя пытанні, то атрымаем прыкладна такога ж узроўню адказы. Бо гаворка ідзе не пра фізічнае, а духоўнае неба. Багаслоўе кажа, што Бог па-за часам, па-за прасторай, па-за светам. Ён абсалют.

Гэта паняцце (абсалют) распрацоўвалася яшчэ з часоў Платона. Іншая справа, што мы яшчэ не ўсё можам зразумець, прычым не толькі тады, калі гаворка ідзе пра Бога — напрыклад, у квантавай механіцы нам яшчэ не ўсё вядома.

Таму ўяўленне пра тое, што Бог — у небе, на воблачку — гэта вельмі прымітыўнае ўяўленне. Сапраўды гэтак жа, як і пекла з чарцямі пад зямлёй. Да прыкладу, у старажытных габрэяў пекла — гэта нябыт, гэта не пад зямлёй. Гэта прынцып абстрактны, філасофскі.

Усё гэта пайшло яшчэ з грэцкай паганскай рэлігіі. Грэчаскія багі жылі на гары Алімп, а царства Аіда было пад зямлёй. Мабыць, з гэтай паганскай рэлігіі ў народную свядомасць і прыйшлі такія вобразы. А бо хрысціянскае багаслоўе цалкам не аперуе такімі паняццямі.

А наогул трэба падзяляць паняцці «неба» і «нябёсы». Да прыкладу, у англійскай мове для іх нават зусім розныя словы — sky і heaven. У кнізе Быцця сказана: «У пачатку стварыў Бог неба і зямлю». Але ж тут маецца на ўвазе, што неба — гэта свет анёльскі, духоўны, а зямля — фізічны свет, наш Сусвет. Далей там апісваецца хаатычны стан Сусвету, а з’яўленне «фізічнага» неба мы бачым нашмат пазней — «калі свяціла на небе заззялі» і іншае, і іншае.

Царкваніколі не лічыла, што Зямля— плоская

— Я часам са здзіўленнем чытаю пра тое, што царква ў Сярэднія стагоддзя нібыта лічыла, што Зямля — плоская. Але такога ніколі не было! Бо багаслоўе, з аднаго боку, развівалася ў адпаведнасці са Святым пісаннем, а з другога боку — з развіццём антычнай навукі. Найслынныя багасловы першай царквы былі адукацыі людзі таго часу — гэта і Аўгусцін Блажэнны, і Ян Багаслоў. У другім-трэцім стагоддзях нашай эры яны ўжо выдатна ведалі, што Зямля мае форму шара.

— Але ж былі ж спалення на вогнішчах тых, хто не згаджаўся з меркаваннем царквы паўладкаванні свету?

— Былі, але ж у тых выпадках гаворка ідзе пра зусім іншых з’явах і працэсах. Калі мы гаворым пра канфлікт навукі і рэлігіі ў Новы час, то мы забываемся, што па абодва бакі канфлікту стаялі прадстаўнікі царквы. Тут гаворка ідзе пра канфлікт двух светапоглядных парадыгмаў — антычнай навукі і якая зараджаецца нова-еўрапейскай навукі. Навукоўцы таго часу абапіраліся на Арыстоцеля і яго паданні аб навуцы. Але Арыстоцель ж не хрысціянін, ён жыў у 4-м стагоддзі да нашай эры. Таму яго сістэму нельга называць хрысціянскай.

Калі ў Сярэднія стагоддзі фармавалася адукаванасць еўрапейская, то універсітэты і прадстаўнікі навукі, як багаслоўскай, так і свецкай, выкарыстоўвалі існуючыя навуковыя творы. Але была і антычная мудрасць — Арыстоцель, Пталамей.

Антычныя мысляры ўяўлялі сабе пазнанне як спасціжэнне вышэйшых прынцыпаў і ідэй. Даследаваць матэрыю Арыстоцель і Платон лічылі нізінным заняткам, якое наўрад ці наблізіць нас да зразумення вышэйшых ідэй. У новай еўрапейскай навуцы з'яўляецца зусім новы падыход. Галілей і яго папярэднікі кажуць аб неабходнасці даследаванні матэрыі, руху тэл.

І вось тут сутыкнуліся дзве парадыгмы. А з-за таго, што ў Сярэднія стагоддзі адукацыяй і навукай займалася практычна толькі царква — да прыкладу, яна арганізоўвала універсітэты і фінансавала іх, то зразумела, што ўся гэтая дыскусія вялася ўнутры яе.

«І ўсё-ткі яна круціцца» — выдумка

— Каталіцкі кардынал Мікалай Кузанскі яшчэ за 100 гадоў да Джардана Бруна пісаў, што няма ў Сусвету цэнтра, і існуюць, хутчэй за ўсё, нейкія іншыя светы. Яго касмалагічныя канцэпцыя падобная з сучасным прадстаўленнем пра ўладкаванне Сусвету. І заўважце — яго ніхто не караў, ня ганіў, яго працы друкаваліся без якой-небудзь цэнзуры.

А потым з’яўляецца Джардана Бруна — «маг Рэнесансу». Ён жа займаўся выключна «магіяй», у яго няма ані аднаго навуковага сачынення! І ён завязвае сваё вучэнне на рэлігіі сонцапакланення, спрабуючы адрадзіць егіпецкую рэлігію, і ўсе вакол гэтага выбудоўвае. Гэта значыць ён кажа, што ў цэнтры Сонечнай сістэмы менавіта Сонца, бо яно — бог, і павінна быць у цэнтры светабудовы. Няўжо гэтыя выказванні можна лічыць навуковымі?

А таму, выступаючы з крытыкай асноў каталіцкай веры і абапіраючыся на магічны светапогляд, ён быў схоплены інквізіцыяй. Але судзілі яго не за навуковыя погляды, а за адкрытую ерась і «магію».

Мала хто ведае, што працэс над Бруна доўжыўся 10 гадоў, гэта вельмі доўга. Тады вельмі доўга разбіраліся, ўмаўлялі, спрабавалі зразумець — гэта не спехам схапілі і пакаралі смерцю. Калі мы паглядзім пратаколы інквізіцыі, то там пазіцыя Джардана Бруна аб множнасці светаў пад 83-м нумарам стаіць. Гэта значыць было 82 больш важных пытання. Не быў ён пакараны за тое, пра што пісалі, у тым ліку рэлігійныя дзеячы, яшчэ за 200 гадоў да яго.

З працэсам Галілеа Галілея усё больш складана. Ён быў асуджаны за навуковыя свае ўяўленні. Галілей прапаведаваў вучэнне Каперніка («Аб звароце нябесных сфер»), якое на працягу 70 гадоў цалкам свабодна распаўсюджвалася і абмяркоўвалася, але затым было забаронена з-за Джардана Бруна, які ўвязаў геліяцэнтрычнасць свету са сваёй магічнай тэорыяй.

І каталіцкая царква ва ўмовах рэфармацыі і светапоглядных бітваў прасіла Галілея выступаць асцярожна. З ім была заключаная дамова пра тое, што ён не будзе публікаваць свае працы без духоўнай цэнзуры. Аднак Галілей усё ж такі парушыў пагадненне, што і выклікала незадаволенасць царквы. Зрэшты, на працэсе ён адмовіўся ад сваіх поглядаў, і пакаранне для яго было вельмі мяккім — хатні арышт і штодзённае чытанне 50-га псалма.

Пасля працэсу Галілей працягваў займацца навуковай дзейнасцю. Асноўныя яго працы па механіцы былі напісаныя і апублікаваныя ўжо пасля працэсу.

На шчасце, праз нейкі час царква ўсвядоміла, што ў працэсе з Галілеем яна дапусціла памылку, прымушаючы яго адракчыся ад вучэння Каперніка.

А што тычыцца яго слоў «І ўсё-такі яна круціцца» — то гэта выдумка яшчэ з 19-га стагоддзя. Ніяк ён іх не мог сказаць на працэсе — гэта нонсэнс. Ён бы атрымаў значна больш жорсткае пакаранне як ерэтык, які не раскаяўся.

Так што гэта не была барацьба невуцтва з адукацыяй — гэта была барацьба двух навуковых поглядаў, двух бакоў ўнутры самой царквы.

Жыццё без рэлігіі не мае сэнсу?

— Ці бывае так, што парафіянам вы тлумачыце нейкія рэчы з пункту гледжання навукі, а тут, у аўдыторыі, з пункту гледжання рэлігіі?

— Вельмі часта. Пытанні сэнсу жыцця і прыхаджанамі закранаюцца. Прыхаджане ж таксама разважаюць пра прыладу Сусвету і пра тое, у якім свеце мы жывем. Да таго ж багаслоўскія пытанні стала апелююць да прыродазнаўства.

Мы не можам падзяліць наш свет, мы хочам спазнаць яго цалкам, мы імкнемся да гармоніі. І таму нам дапамагаюць розныя фізічныя вобразы і параўнання ў багаслоўі. І наадварот — з багаслоўя розныя вобразы выкарыстоўваюцца ў паўсядзённым жыцці, у тым ліку пры зразуменні навукі.

Бо калі чалавек пачне шукаць сэнс жыцця толькі толькі на аснове прыродазнаўства, жыццё яму падасца бессэнсоўным. Ён не зразумее, навошта ён у гэтым свеце ў гэты час, у гэтым велізарным Сусвеце ў гэтым лакальным участку — на планеце Зямля. І тут на дапамогу прыходзіць рэлігія.

Хацелася б пажадаць, каб гэтыя вельмі складаныя пытанні, якія тычацца чалавечага быцця, месца чалавека ў фізічным свеце і яго ўзаемаадносін з Богам мы стараліся разглядаць кампетэнтна. Вельмі шмат недарэчнасцяў атрымліваецца з-за таго, што хто-то чаго-то не разумее, не ведае. Напрыклад, вучоны, які займаецца прыродазнаўствам, не маючы тэалагічных ведаў, пачынае выказвацца пра царкву, а святар выказваецца аб навуцы, не спасцігшы сутнасці гэтай навукі і яе апошніх дасягненняў, што таксама можа прывесці да нейкіх непаразуменняў.

Натуральныя навукі і рэлігія цесна пераплятаюцца. Яны не перашкаджаюць, а дапаўняюць адзін аднаго, дапамагаюць зразумець свет і месца чалавека ў гэтым свеце. Як казаў Галілеа Галілей, «святое пісанне вучыць нас не таму, як ўладкована неба, а як трапіць на нябёсы».

Скарочана. Поўны варыянт на TUT.BY