Самвыдат жыве — і Беларусь жыць будзе
З 2020 года беларусы друкуюць пратэсныя газеты і ўлёткі — і нягледзячы на пераслед, робяць гэта і сёння.
Ілюстрацыйнае фота «НЧ»
У 2020 годзе беларусы актыўна друкавалі і распаўсюджвалі пратэсную «партызаншчыну» — налепкі з бчб-сцягам, улёткі з патрабаваннямі новых выбараў, газеты з навінамі пра гвалт сілавікоў і заклікамі выходзіць на вуліцы. Неўзабаве аб'яднанні самвыдатаў прызналі «экстрэмісцкімі фарміраваннямі», а некаторых актывістаў пасадзілі. «Медыязона» расказвае, як людзі стваралі цэлыя хатнія друкарні, каб перадаваць навіны, і як некаторыя робяць гэта да гэтага часу.
Хатняя друкарня, канспірацыя і супрацоўніцтва з КДБ
У 2020 годзе Генадзь арганізаваў у сябе дома «міні-завод» па друку «пратэснага» самвыдату. У жніўні, пасля арыштаў блогераў, ён вырашыў, што «ўлётка, папера, газета — гэта класіка, а па Гебельс-ТБ нічога не пакажуць», і пачаў на хатнім прынтары друкаваць маленькія ўлёткі з сайта agitka2020.org, распаўсюджваць па раёне газету «Народная воля». Да верасня актывіст трапіў у закрытую суполку да аднадумцаў і стаў працаваць з імі.
«Рабілі гэта досыць канспіравана. Напэўна, наркагандляры побач не стаяць, таму што я атрымліваў улёткі так: мне гаварылі каардынаты, туды чалавек пад'язджаў на машыне, я падбягаў — яна яшчэ на хаду — ён мне праз фортку даваў тысячу лісточкаў А5», — успамінае Генадзь.
Калі гэтага здалося мала, актывіст купіў сабе прынтар лепшай якасці, сабраў каманду прыкладна ў 20 чалавек і арганізаваў распаўсюд самвыдату па Фрунзенскім раёне Мінска. Ён згадвае, што тады раніцай максімальна загружаў латок, каб не зажоўвала паперу, сыходзіў на працу, а калі вяртаўся — размяркоўваў улёткі па блоках. Часам аб друку прасілі актывісты і з іншых раёнаў.
Глядзіце таксама
«Не толькі Мінск, яшчэ па Мінскай вобласці. Каму 50 штук улётак, каму 1000, плюс яшчэ газеты або налепкі. Розныя хлопцы дапамагалі аплаціць расходнікі, таму што клейкая папера, напрыклад, значна даражэй за звычайную была. Потым я паставіў другі прынтар дзякуючы BYSOL», — распавядае Генадзь.
Паводле слоў актывіста, за дзень атрымлівалася зрабіць 1500-2000 улётак, плюс асобнікі «Сумленнай газеты». У той час ён працаваў на рынку, таму частку матэрыялу выкладваў і побач са сваім прылаўкам, дзе прадаваў сухафрукты і арэхі.
Пасля працы ён сыходзіў раскідваць газеты па пад'ездах, клеіць улёткі і распісваць «Табакеркі». Каб было хутчэй, Генадзь рабіў гэта на самакаце: тады атрымлівалася праехаць ад Каменнай Горкі да Пушкінскай, тлумачыць актывіст. Для канспірацыі ён насіў кепку і маску.
«Гэта трэба было зрабіць хутка, але ў мяне гэта займала каля дзвюх гадзін. 500 улётак — гэта нямала. Я заўсёды з сабой браў заплечнік, у гэтым заплечніку — адзін пачак улётак, гэта досыць шмат. Вазьміце пачак лістоў А4 і паглядзіце яго вагу, а калі надрукуеш, то яна становіцца ледзь не ў два разы большай. Усё гэта я грузіў у заплечнік, плюс яшчэ браў налепкі, браў балоны — белы, чырвоны — табакеркі распісваў», — расказвае актывіст.
Праз распаўсюджванне самвыдату Генадзь пазнаёміўся са сваёй будучай дзяўчынай. Неўзабаве яны з'ехаліся, і, пакуль ён быў на працы, друкам займалася яна.
Генадзь хадзіў і на пратэсныя маршы ў Мінску. На адным з такіх яго затрымалі — супраць актывіста распачалі крымінальную справу аб «грубым парушэнні парадку». Некалькі разоў па гэтай справе яго выклікалі на допыты, а потым дома, дзе стаяла апаратура, сілавікі правялі ператрус.
«На прынтары была налепка "Пагоні", але асноўнага матэрыялу не знайшлі. Толькі чыстую паперу, гатовую да друку. Але яны ж разумелі, што я вось такі чалавек — у мяне там нататнік з "Пагоняй", ручка з "Пагоняй". Яны хацелі праз мяне выйсці на ўвесь ланцуг распаўсюднікаў і друкароў. Пагражалі затрыманнем сястры, дзяўчыны, з якой я жыў. І я пагадзіўся на так званае супрацоўніцтва».
Сілавікам актывіст сказаў, што для супрацоўніцтва яму патрэбны яго кампутар і тэлефон — праз іх ён паведаміў прыяцелю, што ён «пад КДБ», расказвае актывіст.
Глядзіце таксама
«Спачатку нас [з дзяўчынай] трымалі паўтара тыдня на маёй кватэры з байцамі "Альфа КДБ". Яны дзяжурылі кругласутачна. Потым нас перавялі на здымную кватэру праз два дамы. Іх умова была "мы не садзім вас, але вы працягваеце рабіць усё, што рабілі, пад нашым кантролем". І вось яны мяне трымалі месяц, зразумелі, што я іх ваджу вакол пальца і пераарыштавалі — адправілі ў СІЗА».
У следчым ізалятары актывіст правёў каля пяці месяцаў, а восенню 2021 года суд прысудзіў яго да некалькіх гадоў «хіміі». У віну яму паставілі ўдзел у адным з пратэсных маршаў.
Неўзабаве пасля суда Генадзь з'ехаў з Беларусі.
Газета для «хатаскрайнікаў» — пра цэны, медыцыну і парушэнне законаў
Акрамя «Сумленнай газеты», якую распаўсюджваў Генадзь, у Беларусі было яшчэ некалькі самвыдатаў. Частка з іх належала дваровым актывістам, частка пакрывала розныя рэгіёны, арыентуючыся на людзей, якія не чытаюць навіны ў Інтэрнэце.
У 2022 годзе групу дваровых актывістаў, якія займаліся самвыдатам газетай «7 Чыжоў», «Сумленнай газетай» і «Веснікамі», МУС прызнаў «экстрэмісцкімі фармаваннямі». У снежні таго ж года з'явілася інфармацыя пра затрыманне шасцярых удзельнікаў «чыжоўскага» чата, а крыху раней, у кастрычніку, сілавікі зрабілі справаздачу пра затрыманне рэдактара «Веснікаў».
Відэа з ім апублікавалі на праўладным-тэлеграм канале. На камеру Андрэй Фамін казаў, што ў 2020 годзе яго знаёмая прапанавала яму рабіць газету, «якая б расказвала апазіцыйныя матэрыялы», і ён пагадзіўся.
«Я ў гэтых выданнях выконваў ролю як бы рэдактара: пісаў артыкулы і рэдагаваў тэксты іншых. У чым заключалася мая праца: многія тэксты браліся альбо з галавы, альбо з іншых "экстрэмісцкіх" матэрыялаў, і трэба было іх максімальна спрасціць, каб яны сталі зразумелыя людзям. Вось такія вось заўвагі і з'яўляліся маёй працай».
Паводле слоў Іллі, аднаго са стваральнікаў самвыдату, па відэа сілавікоў было зразумела, пра што яны ведаюць: «Я думаю, што Андрэя вымусілі сказаць тое, што ён сказаў. З таго, як і што ён гаварыў, было зразумела, што ўжо ёсць у справе».
Глядзіце таксама
4 ліпеня Фаміна прысудзілі да 7 гадоў калоніі, абвінаваціўшы ў «грубым парушэнні парадку»,« закліках да дзеянняў супраць нацбяспекі» і ў «стварэнні экстрэмісцкага фарміравання».
З самага пачатку «Веснікі» стараліся «мімікрыраваць пад дзяржаўныя газеты», тлумачыць Ілля. Актывісты вывучалі, якую прэсу чытаюць у рэгіёне, і рабілі дызайн сваёй газеты падобным. Для сімволікі выкарыстоўвалі дзяржаўныя гербы гарадоў.
«Калі "Сумленная газета" капала ўглыб, займалася аналітыкай і пісала для людзей, якія дасведчаныя ў пратэсце, "Веснікі" выходзілі для людзей непратэсных і тых, хто сумняваецца, для "хатаскрайнікаў". Тэмы — пусты кашалёк, сілавікі і суддзі, якія парушаюць законы, замоўчванне праўды, медыцына, перспектывы для сябе і дзяцей у гэтай краіне», — кажа Ілля.
Пісалі «Веснікі» пра цэны на медыцыну і прадукты харчавання, расказвалі навіны «простай чалавечай мовай». З пачаткам поўнамаштабнай вайны ва Украіне пачалі расказваць, «што тварылі расійскія войскі: каб даць зразумець, з кім хоча братацца беларускі рэжым».
Актывіст згадвае, што ў 2020 годзе ў краіне яшчэ не было татальнага страху і многія людзі згаджаліся дапамагаць газеце, якую адразу пачалі друкаваць «вялізнымі накладамі».
«З часам актыўнасць вельмі моцна змянілася. Калі спачатку мы былі гатовыя да працы і зносін з незнаёмымі людзьмі, якія хацелі дапамагчы выдаваць газету, з часам правілы бяспекі станавіліся ўсё больш строгімі. Нягледзячы на прэсінг, затрыманні і штрафы, самвыдат усё яшчэ жыве ў Беларусі, але з прычыны пераследу мы не выдаём дэталей», — тлумачыць Ілля.