Чатыры месяцы наглядчыкам у турме

Дысцыплінарную камісію, якая карае вязняў, беларускія арыштанты называюць «крэсьбіны». На ёй пануе прынцып прэзумпцыі вінаватасці арыштанта, а начальнік турмы ці калоніі — гэта цар і бог, які цалкам трымае ў руках лёс і дабрабыт вязня.

У лістападзе 2014 года амерыканскі журналіст Шэйн Баўэр уладкаваўся ахоўнікам у прыватную турму Він (Winn Correctional Centre) штата Луізіяна. Ён хацеў зрабіць расследаванне для інтэрнэт-журнала “Mother Jones” (www.motherjones.com) — некамерцыйнага СМІ левага і праваабарончага накірунку.

Вынікам чатырох месяцаў працы ў прыватнай турме кампаніі CCA (Corrections corporation of America — Амерыканская пенітэнцыярная карпарацыя) стала 60-старонкавае журналісцкае расследаванне з апісаннем усяго таго, што ён там пабачыў. Галоўнае месца Шэйн прысвяціў шматлікім злоўжыванням і некампетэнтнасці супрацоўнікаў турмы, што нарабіла вялізны перапалох у турме і стварыла нямала клопату кіраўніцтву карпарацыі.

Прапануем вам паглядзець на досвед амерыканскага журналіста праз прызму беларускай турэмнай рэчаіснасці.

Прыватныя турмы ЗША ўтрымліваюць каля 8 працэнтаў усіх зняволеных краіны. Яны, як і ўся турэмная сістэма Злучаных Штатаў, з'яўляюцца аб'ектам жорсткай крытыкі — з аднаго боку, і хвалебных водгукаў — з іншага. Дакументальныя і мастацкія фільмы, праваабаронцы малююць лютыя бандыцкія парадкі, назіральнікаў-садыстаў і звышжорсткі рэжым утрымання. Прадстаўнікі адміністрацыі, некаторыя журналісты і недзяржаўныя арганізацыі, кажуць аб поўнай законнасці і шырокім спектры правоў у зняволеных.  

Праз амаль 10 000 кіламетраў мы з Шэйнам Баўэрам апынуліся, умоўна, па розныя бакі барыкад. У той момант, калі ён быў назіральнікам, я адбываў свой тэрмін у адзіночнай камеры турмы №4 г. Магілёва (крытай). Дзякуючы свайму досведу, у мяне ёсць магчымасць тое-сёе параўнаць.

РЭЖЫМ

«На ранішняй планёрцы старшы кантралёр і дзяжурны начальнік аховы Паркер распякаў нас з нагоды таго, аб чым дзяўблі цэлы тыдзень: закручванне гаек наконт абвіслых штаноў і самаробнага адзення. Начальства раззлаванае, бо ніхто не выконвае іх загад. У прыватнасці, бурчаць афіцэры: калі старшыя наглядчыкі не хочуць, каб асуджаныя насілі джынсы, выбеленыя адбельвальнікам, замест прадпісаных блакітных ад ССА — няхай канфіскуюць штаны самі. [...]

«Ці ведае хто, чаму мы не хочам, каб яны мелі індывідуальнае адзенне?» — пытае нас Паркер. «Мы хочам, каб яны былі ўпарадкаваныя (institutionalized). Ніколі не чулі такі тэрмін? Мы хочам, каб яны былі ўпарадкаваныя, а не індывідуалізаваныя. Нейкая псіхалагічная гульня? Так. Але ведаеце што? Гэта працуе ўсе тыя некалькі соцень гадоў, што ў нашай краіне ёсць турмы. Вось чаму мы так робім. Мы не хочам, каб яны адчувалі сябе як індывідуумы. Мы хочам, каб яны — не магу падабраць лепшага выразу — адчувалі сябе як статак быдла. Мы проста перасоўваем іх з пункту А ў пункт В, дазваляем ім пасвіцца ў сталовай і потым вядзём назад у загон. О’кей?»

Думаю, пад гэтымі словамі мог бы падпісацца кожны супрацоўнік беларускай турмы — калі б, вядома, ён рэфлексаваў над тым, што робіць. Адной з першачарговых функцый турмы адносна асобы з'яўляецца ломка волі. Без яе немагчыма сабе ўявіць «выпраўленчы» працэс у турмах савецкага і постсавецкага тыпу. Усімі сродкамі чалавеку даюць зразумець, што ён — ніхто. Ён не мае правоў (у тым ліку права на ўласнае меркаванне), не мае асабістай годнасці і права неяк выказваць сваё «Я».

Адзін з самых эфектыўных метадаў упэўніць чалавека ў гэтым: прымусіць выконваць сотні дробных бессэнсоўных патрабаванняў. Напрыклад, запраўляць ложак «в установленном порядке», стаяць пашыхтаваным на пляцы, перапісваць па шмат разоў колькасць уласных рэчаў і, вядома, насіць вопратку строга ўсталяванага ўзору. У сукупнасці з пакараннямі за парушэнне (у беларускіх зонах за нашэнне спартовага касцюму можна лёгка адправіцца ў ШІЗА) такі сродак падаўлення волі моцна дэмаралізуе вязня і прымушае яго, сапраўды, адчуваць сабе часткай статку, а не чалавекам, — што і патрэбна наглядчыкам.

ПРАВЕРКІ

«Хто ведае, што такое ACA? (American Correctional Assotiation — Амерыканская пенітэнцыярная асацыяцыя) — пытае нас Паркер. — Вы калі-небудзь чулі: «ACA ідзе! О-о-о! АСА ідзе. Мы ў паніцы! Цісніце трывожную кнопку!»

«Амерыканская пенітэнцыярная асацыяцыя», — бярэ слова нехта.

«О’кей, якая нам справа да АСА?» — пытае Паркер.

«Нам патрэбныя нашы працоўныя месцы. Трэба прайсці праверку».

<...>

«Цягам некалькі наступных тыдняў асуджаныя перафарбоўваюць кожнае аддзяленне ў чаканні праверкі ад АСА. Тэхнічны работнік, увесь змарнелы, бегае, спрабуючы адрамантаваць паламаную вентыляцыю, водаправод, дзверы камер і корпусаў».  

«Раніцай у дзень праверкі мы падымаем усіх вязняў і кажам ім заправіць ложкі і прыбраць усе фота жанчын са сваіх тумбачак. Два добра апранутыя белыя мужчыны ўваходзяць у корпус Эш і робяць павольны круг па паверсе. Адзіныя пытанні, якія яны задалі Баклу і мне, — як нас завуць і як нашы справы. Яны не праверылі нашу ўліковую кнігу, не праверылі дадзеныя відэакамер. Калі б яны гэта зрабілі, яны б пабачылі, што некаторыя камеры не працуюць. Яны не праверылі дзверы. Калі б яны гэта зрабілі — яны б пабачылі, што іх трэба тузаць з усіх сіл, каб адкрыць, бо большасць электразамкоў не працуе. Яны не праверылі пажарную сігналізацыю, якая аўтаматычна закрывае газанепранікальныя дзверы на паверсе, для адкрыцця некаторых з якіх патрэбныя высілкі двух ахоўнікаў. Яны не пажадалі прайсці на корпус. Яны не размаўлялі з вязням. Яны зрабілі адзін круг і сышлі».  

Апісанне падрыхтоўкі турмы Він да праверкі да болю нагадала мне тое, што я бачыў у турмах Беларусі. Адміністрацыя ў іх да такой ступені апантаная ідэяй пафарбаваць усё навакол, што, здаецца, праверкі толькі для таго і прыязджаюць, каб праверыць якасць мулярных працаў.

Сістэмнае адрозненне складаецца ў тым, што ў беларускіх калоніях і турмах праверкамі займаецца пераважна ДВП (Дэпартамент выканання пакаранняў) МУС —  тая ж структура, што кіруе турмамі. Уплыў іншых дзяржаўных структур: пракуратуры, Следчага камітэту, Службы ўласнай бяспекі МУС — неістотны. Пра ўплыў недзяржаўных арганізацый, у адрозненні ад ЗША, увогуле гаварыць не даводзіцца.

Гэтаксама, як і ў прыватных турмах ЗША, «правяральшчыкаў» меней за ўсё цікавіць, што думаюць пра сваё становішча самі арыштанты. Скаргі, заявы, прапановы ўвогуле не збіраюцца, а калі і збіраюцца, не маюць ніякіх наступстваў акрамя, бадай, пагаршэння жыцця таго, хто меў неасцярожнасць іх падаць.



Дзеля справядлівасці трэба сказаць — палкоўнікі ДВП, што прыязджаюць інспектаваць беларускія калоніі, у адрозненні ад інспектараў АСА, надаюць матэрыяльна-тэхнічнаму забеспячэнню і дысцыплінаванасці персаналу велізарную ўвагу — правяраюць журналы, запісы відэакамер, стан памяшканняў і г.д. Але што ў ЗША, што ў нас за знешняй паказухай начальнікі не хочуць бачыць патрэбы і праблемы вязняў, якія часта пазбаўленыя элементарнага, зневажаюцца і прыніжаюцца ахоўнікамі.

КАНТРОЛЬ

Шэйн Баўэр апісвае курсы падрыхтоўкі перад прыёмам на працу:

«Ён (супрацоўнік-трэнер) пытае нас, што мы павінны рабіць, калі бачым, як два вязня рэжуць адзін аднаго.

— Я паклічу яшчэ кагосьці, — прапануе адзін кадэт.

— Я сяду там і скамандую спыніцца, — кажа ахоўнік-ветэран.

Містэр Такер указвае на яго:

— Так, чорт пабяры. Менавіта. Калі яны не звяртаюць на вас увагі, што ж, вы больш нічога не можаце зрабіць.

Ён выстаўляе далоні кругам перад ротам:

— Спыніце бойку! — кажа ён нябачным арыштантам. — Я сказаў, спыніце бойку!

Яго голас робіцца бесклапотным:

— Вы не збіраецеся спыняцца, а?

 Ён робіць выгляд быццам выходзіць з-за дзвярэй і з грукатам іх зачыняе:

— Ну і заставайцеся там!

— Нехта пераможа. Нехта прайграе. Яны абодва могуць прайграць, але ж, урэшце, вы зрабілі сваю працу? Так, чорт пабяры!

Аўдыторыя выбухае гогатам».

Журналіст прыводзіць маналог аднаго са старых арыштантаў: «З таго часу, як я тут, я не бачу нічога, акрамя панажоўшчыны. Такога не адбываецца ў іншых турмах, бо там яны маюць уладу. Яны кантралююць абстаноўку. А тут кантролю няма, і таму нешта будзе ўвесь час здарацца. Пачынаць трэба зверху, а потым ісці ўніз, разумееш, аб чым я? Калі [персанал] сапраўды хоча кантраляваць гэтую турму — бляха-муха! — чаму б ім не ўзяць і не паклікаць больш супрацоўнікаў? Ведаеш, з-за чаго гэта ўсё? З-за грошай. Няхай забіваюць адзін аднаго. Ім проста нас*аць».

Любы вязень беларускай турмы скажа вам, што яна пакутуе ад чаго заўгодна, але не ад недахопу кантролю. Таму выпадак, калі адзін вязень рэжа іншага, у нашых турмах — сапраўднае надзвычайнае здарэнне. Па маіх звестках, дзесьці паміж 2013 і 2015 гадамі ў ПК-14 (Навасады) адзін вязень зарэзаў іншага завостранай сталёвай лыжкай. Як вынік: па ўсіх калоніях краіны ў зэкаў пачалі адбіраць сталёвыя лыжкі (яны лічыліся прыкметай статуснасці і дабрабыту, бо зэк мог здабыць іх толькі на прамзоне праз «патрэбных людзей») — пасля таго выпадку ўсіх абавязалі карыстацца алюмініевымі.

Так, вязні нярэдка б'юцца, але калецтва, а тым больш панажоўшчына, не сустракаліся асабіста мне ані разу за пяць гадоў. Больш за тое, як казалі мне дасведчаныя вязні, адміністрацыя калоніі абавязана дакладваць непасрэдна ў ДВП аб кожнай сур’ёзнай траўме зняволенага — не важна, атрыманая яна падчас гульні ў футбол ці бойкі.

ПАКАРАННІ

«Калі на вязняў складаюць акт аб парушэнні рэжыму, іх адпраўляюць на ўнутраны суд, які адбываецца ў пакоі ў кутку блоку Сайпрэс. Аднойчы наш клас прывялі ў гэты маленькі пакой, каб паглядзець на пасяджэнні. Місіс Лаўсан, памочнік начальніка службы бяспекі, выступае ў якасці суддзі, седзячы на лаве насупраць насценнай выявы вагаў правасуддзя. «І хаця мы расцэньваем кожнага вязня як вінаватага, пакуль ён не дакажа адваротнага, яны...?» Яна робіць паўзу, каб нехта скончыў за яе.

—...невінаватыя? — прапануе кадэт.

— Менавіта. Невінаватыя, пакуль не даказаная вінаватасць.

<...>

Згодна з DOC (Departament of corrections — Пенітэнцыярны дэпартамент) вязні турмы Він, абвінавачаныя ў сур'ёзных парушэннях рэжыму, аказваюцца вінаватымі як мінімум у 96 працэнтах выпадкаў.

— Абаронца вязня (inmate counsel), ваш падабаронны з’яўляўся да суда? — місіс Лаўсан пытаецца вязня, што стаіць на трыбуне.

— Не, мэм, — адказвае той.

Абаронца вязня прадстаўляе іншых вязняў на ўнутраным дысцыплінарным працэсе. Кожны год яго возяць у дзяржаўную турму для інтэнсіўнага навучання. Пазней місіс Лаўсан казала мне, што абаронца вязня яшчэ ніколі не паўплываў на яе рашэнне.

Вязень, які адсутнічае, абвінавачаны ў тым, што падышоў занадта блізка да галоўнага ўваходу.

— Ці жадае адвакат быць абаронцам?

— Не, мэм.

— Ці лічыць ён сябе вінаватым?

— Ён лічыць сябе невінаватым.

— Містар Трэхан аб'яўляецца вінаватым.

Усё «пасяджэнне» цягнецца не больш за 2 хвіліны.

Паклікалі наступнага абвінавачанага. Яго хацелі выпусціць з ШІЗА.

— Вы ведаеце сваю Біблію? — запыталася місіс Лоўсан.

— Так, мэм.

— Ці памятаеце вы Евангелле ад Яна, дзе да Езуса прывялі блудніцу? Што ён сказаў?

— Я не памятаю гэтага, мэм.

— Ён сказаў: «Ідзі і болей не грашы». Яна паказала яму на выхад з пакою.

Зайшоў наступны вязень, прыбіральшчык блоку Сайпрэс. Яго абвінавацілі ў тым, што ён знаходзіўся ў недазволеным месцы, бо ўзяў венік для прыборкі корпусу, калі ў вязняў быў вольны час, а гэта недазволены час для прыбірання. Ён пачаў тлумачыць, што афіцэр даў яму дазвол на гэта. Місіс Лоўсан перарывае яго:

— Як вы ставіцеся да сваёй віны?

— Думаю, я вінаваты.

— Вы аб’яўляецеся вінаватым і вам прысуджаецца 30-дзённая страта «добрага часу».

— Чорт! Ды гэта поўная дупа! Вы забераце мой добры час?!

Ён выбягае з пакою:

— Яны забяруць мой добры час! — крычыць ён у зале. — Забяруць мой добры час!

За выманне веніка з прыбіральні ў не прызначаны на тое час арыштант застанецца ў турме на 30 дзён больш, за што CCA атрымае болей за $1000».

Дысцыплінарную камісію, якая карае вязняў, беларускія арыштанты называюць «крэсьбіны». На ёй пануе прынцып поўнай прэзумпцыі вінаватасці арыштанта, а начальнік турмы ці калоніі — гэта цар і Бог, які цалкам трымае ў руках лёс і дабрабыт вязня. Абаронцы падчас гэтага «працэсу» ў беларускіх вязняў, канешне, няма.

За пераважную большасць пакаранняў: паліў у недазволеным месцы, нагрубіў кантралёру, апрануты не па форме, не падняўся па камандзе «пад'ем» — ШІЗА. Пры ўсёй цяжкасці гэтага пакарання (звычайна гэта 5–10 содняў у халодным чулане без асабістых рэчаў, дзе спаць даводзіцца на дошках) вязні просяць лепш прызначыць яго, чым пазбавіць доўгачаканага спаткання з роднымі ці перадачы, што дазволеныя 2–3 разы на год.

Акрамя гэтага, любое, нават самае мізэрнае спагнанне роўна на год закрывае для вязня магчымасць вызваліцца ўмоўна-датэрмінова.

МЕДЫЦЫНСКАЕ АБСЛУГОЎВАННЕ

«Аднойчы ў корпусе Эш некалькі вязняў закрычалі: «Чалавек упаў! Чалавек упаў!» Вялізны мужчына, Мэйсан, ляжаў на сваім ложку ў пакоі С2 з правай рукой на голых грудзях. Ягоныя вочы былі заплюшчаныя, а левая нага павольна рухалася ўзад-уперад. [...] Па рацыі я паведамляю, каб неслі насілкі.

Мэйсан пачынае плакаць. Ягоная левая рука сціснутая ў кулак. Ягоная спіна выгібаецца.

— Я напужаны, — кажа ён аднымі вуснамі.

Нехта кладзе руку на ягоную руку на імгненне:

— Я ведаю, сынок. Яны зараз прыйдуць і паглядзяць цябе.

Урэшце прыносяць насілкі. Медсёстры і іх падначаленыя ідуць павольна.

— Ім нельга было вяртаць гэтага мужыка сюды, — кажа мне вязень. — Раней сёння Мэйсан гуляў у баскетбол і ўпаў на зямлю ад болі. Ён пайшоў у медыцынскую частку, дзе яму сказалі, што ў яго вадкасць у лёгкіх.

Тры вязні бяруць Мэйсана разам з прасціной і кладуць на насілкі. Яго рукі былі скрыжаваныя, як у муміі, калі арыштанты панеслі яго.

Праз некалькі гадзін яго прывялі назад у нашае аддзяленне:

— Яны сказалі мне, што ў мяне вадкасць у лёгкіх і што яны не збіраюцца адпраўляць мяне ў шпіталь

Некалькімі днямі пазней я бачыў, як Мэйсан валачыў сваю нагу і трымаўся рукамі за жывот. Я сказаў яму ўзяць стул. Ён сеў і згорбіўся, паклаўшы галаву на калені.

— Я адчуваю пульсацыю болю ў жываце, — кажа ён.

Мы просім, каб прынеслі інвалідны вазок.

— Яны сказалі мне, што ў мяне вадкасць у лёгкіх, але яны не павязуць мяне ў шпіталь. Гэта, чорт пабяры, вар'яцтва.

[...]

«Аднойчы я пабачыў мужчыну без ног у інвалідным вазку. Яго звалі Роберт Скот. Ён у турме Він ужо 12 гадоў.

— Я хадзіў, а потым трапіў сюды, — кажа ён мне. — Я хадзіў, меў усе свае пальцы.

Я заўважыў, што на ім — абрэзаныя пальчаткі, з якіх нічога не выглядае.

— Яны адрэзалі мае ногі ў студзені і пальцы ў чэрвені. Гангрэна не гуляецца з табой. Я хадзіў і хадзіў у медчастку, кажучы: «Мае ступні баляць, мае ступні баляць». А яны казалі: «З табой нічога страшнага не адбываецца. Я не бачу нічога страшнага». Яны не верылі мне альбо проста наязджалі на мяне: «Гэта зноў ты? Я не веру!»

У адным са сваіх інтэрв’ю былы палітвязень Ігар Аліневіч распавядаў: «Быў у нас адзін дзед, у якога бяльмо на воку з'явілася — ён аслеп. Дык замест таго, каб адправіць чалавека на аперацыю, да яго прыставілі, каб даглядаць, іншага дзеда, а падгузнікі купілі на ягоную ж пенсію. Таксама сустракаў адкрытых псіхаў, якія размаўлялі самі з сабой цэлы дзень. Іх паколюць заспакаяльнымі — і зноў у зону выпускаюць».

Анальгін ад усіх хваробаў, выдзіранне зубоў праз кармушку, дыягнаставанне язвы страўніка шляхам прашчупвання жывата, прамые адмовы ў аказанні медыцынская дапамогі — усё гэта не арыштанцкія байкі, а штодзённая рэчаіснасць для беларускіх зэкаў. Цынізм медыцынскага персаналу і адміністрацыі ў дачыненні да пакут вязняў часам пераходзіць усе межы. Асабіста я бачыў чалавека, у якога з-за нейкай інфекцыі гнілі рукі — ад пальцаў да локця. Скура стала серай, пачала шалушыцца, а з-пад язваў на ёй сачыўся гной. Каб не запэцкаць прадметы вакол сабе, ён абматаў рукі туалетнай паперай і так хадзіў. Некалькі тыдняў дзяжурны лекар, якому паступалі штодзённыя скаргі, ніяк на гэта не рэагаваў. Вязня перавялі на медчастку з агульнай камеры, толькі калі пабачылі, што ён не можа займацца ўборкай — рэжымным мерапрыемствам.

***

Пагарда да асобы і абыякавасць да яе пакут з'яўляецца агульным маркерам усіх месцаў пазбаўлення волі. Як у прыватных, так і ў дзяржаўных інстытуцыях іерархічныя структуры ігнаруюць самыя элементарныя патрэбы вязняў — дзеля мінімізацыі выдаткаў і камерцыйнага поспеху, як у выпадку турмы Він, альбо дзеля «парадку» і «як бы чаго не выйшла» — як у выпадку беларускіх турмаў.  

Апісанне жахаў і жорсткасці турмаў па ўсім свеце — якіх больш чым дастаткова ў адкрытым доступе для тых, хто цікавіцца, — ужо неаднаразова прымушала мяне паставіць пад вялікае пытанне само сцверджанне аб тым, што пазбаўленне волі можа кагосьці выправіць. За ўсе 5 гадоў зняволення сярод соцень людзей, з якімі я размаўляў аб іх стаўленні да іхняга турэмнага тэрміну і пакарання, толькі адзін адкрыта і шчыра сказаў мне: «Так, турма мяне выправіла!»

Гэты чалавек быў памагатым адміністрацыі і актыўным даносчыкам.