Суверэнітэт як адсутнасць прагрэсу
Нават неаднародная, розная Беларусь патрабуе перамен, але ўлада не гатова ісці на гэта. «Цэнтр новых ідэй» прааналізаваў сучасны стан краіны і яе патрэбы.
Мадэль будучыні для рэжыму — вяртанне мінулага. Ілюстрацыйнае фота «НЧ»
Часам, каб лепш зразумець цэлае, яго трэба падзяліць. Так і сацыяльна-эканамічнае развіццё Беларусі ўключае ў сябе розныя ўзроўні, кожны з якіх мае сваю хуткасць мадэрнізацыі і спецыфічныя рысы.
Мадэляванне развіцця
Прафесарка МДУ Наталля Зубарэвіч на аснове цэнтр-перыферыйнай мадэлі развіцця прасторы падзяліла Расійскую Федэрацыю на чатыры складнікі. Тэорыя «чатырох Расій» тлумачыць унутраную неаднароднасць краіны, эканамічную і сацыяльную дыферэнцыяцыю, і, акрамя таго, дазваляе зразумець рознае стаўленне ўлады і насельніцтва да найбольш важных падзей – ад пандэміі Covid-19 да вайны з Украінай.
Даследаванне Зубарэвіч мае важны сацыяльна-палітычны падтэкст. У перыяд росту цэнтралізацыі ўлады яна даходліва тлумачыла поспехі і правалы сістэмы палітычнага ладу, падаючы замест «вертыкальнага» бачання «гарызантальнае». У рамках дадзенай мадэлі Расія дзяліцца наступным чынам. «Першая Расія» — краіна вялікіх гарадоў. Гэта галоўным чынам гарады-мільённікі, дзе пражывае каля 21% насельніцтва. Там эканоміка перастала быць індустрыяльнай, вырасла доля сферы паслуг, сканцэнтраваны сярэдні клас.
«Другая Расія» — краіна прамысловых гарадоў, дзе захавалася савецкая спецыялізацыя эканомікі, а разам з ёй і савецкі лад жыцця. У такіх гарадах шмат бюджэтнікаў і мала прыватнага бізнесу. Там пражывае каля чвэрці насельніцтва.
Глядзіце таксама
«Трэцяя Расія» — умоўная перыферыя: вёскі, пасёлкі і малыя гарады. У такіх месцах, часцей за кошт сельскай гаспадаркі, жыве каля 38% насельніцтва. Гэта донар росту насельніцтва буйных гарадоў, а ў пакінутай частцы — гэта насельніцтва, моцна старэе і раскіданае па бязмежных расійскіх прасторах.
«Чацвёртая Расія» прадстаўлена нацыянальнымі рэспублікамі Паўночнага Каўказа і поўдня Сібіры. Сумарна гэта каля 6% насельніцтва. Эканоміка там вельмі залежыць ад датацый цэнтра, патрыярхальная і ўразлівая да этнічных і рэлігійных супярэчнасцей.
Цэнтр-перыферыйная мадэль для Беларусі
Аналагічную класіфікацыю дарэчна правесці і для Беларусі. Па-першае, гэта дазволіць паглядзець на сацыяльна-эканамічнае развіццё краіны ў сапраўдных умовах праз прызму такой жа «гарызантальнай» мадэлі. Па-другое, дазволіць супаставіць пункты класіфікацый, каб зразумець падабенствы і адрозненні эканамічнай і сацыяльнай дыферэнцыяцыі дзвюх у чымсьці падобных, але такіх розных краін, як Беларусь і Расія.
Цэнтр-перыферыйная мадэль, якая лягла ў аснову канцэпцыі «чатырох Расій», заключаецца ва ўзаемадзеянні цэнтральных і перыферыйных раёнаў у працэсе іх развіцця. Распрацаваная ў 1960-х гадах, яна не страціла актуальнасці. У той жа час аднаўлялася пасляваенная Беларусь, закладваўся падмурак той эканомікі, якую мы маем цяпер.
Мадэль вылучае цэнтр, перадавы ў тэхналагічным і сацыяльным плане. У супрацьлегласць — перыферыя, у той ці іншай меры аддаленая, менш развітая, якая павольна ўспрымае інавацыі. Перыферыя — гэта адначасова і крыніца рэсурсаў цэнтра, і спажывец яго інавацый. Мадэлі ўласціва дынаміка — дыфузія новаўвядзенняў. Прыкладам можа служыць распаўсюджванне мабільнай сувязі, Інтэрнэту ці гандлёвых сетак з мегаполісаў у рэгіёны.
Пакідаючы па-за дужкамі пытанне аб тым, чаму менавіта Мінск быў выбраны ў якасці асновы гарадскога развіцця Беларусі ў выніку працэсаў урбанізацыі другой паловы ХХ стагоддзя, цэнтр-перыферыйная мадэль выразна вылучае ў Беларусі адзіны цэнтр, усё астатняе — перыферыя. Наглядна гэта можна праілюстраваць данымі аб развіцці сферы гандлю і сферы ІТ.
Яе паказвае статыстыка, Мінск становіцца драйверам развіцця гандлёвых сетак. Тут хутчэй расце як колькасць гандлёвых цэнтраў, так і іх плошча. Іншыя рэгіёны пачынаюць рост з некаторым часавым лагам, ступаюць следам за сталічнымі тэндэнцыямі. Пры гэтым рост колькасці гандлёвых сетак суправаджаецца развіццём не толькі сеткавых форм вядзення бізнесу як такіх, але таксама характарызуецца ростам лічбавізацыі гандлю, безнаяўнага абслугоўвання, пашырэннем спосабаў камунікацыі са спажыўцом. Тут у якасці прыкладу дастаткова ўспомніць, як сетка «Еўраопт» развівала нішу Інтэрнэт-гіпермаркета і павялічвала сферу дастаўкі ад асобных кварталаў сталіцы да раённых цэнтраў на перыферыі.
Глядзіце таксама
У выпадку ІТ-сферы, як найбольш перадавой, гэта яшчэ больш заўважна. Толькі, у адрозненне ад гандлёвых інавацый, лічбавая сфера, вынікае па ўсім, не паспела распаўсюдзіцца па краіне. Падчас свайго станаўлення яна працягнула канцэнтравацца галоўным чынам у сталіцы. Гэтаму спрыяў у тым ліку ПВТ, аналагі якога ў рэгіёнах не нарадзіліся. Ва ўсялякім выпадку, гэтага не адбылося аж да 2022 года, калі гэты драйвер росту беларускай эканомікі пачаў згасаць. Цяпер стала відавочным, што страта фінансавых сувязей з заходнімі рынкамі ці нават цяжкасці ў такіх сувязях прыводзяць да спынення працы ІТ-сферы ў Беларусі, бо рынку для рэалізацыі патэнцыялу галіны ўнутры эканомікі не праглядаецца.
Як бы там ні было, развіццё IT-сферы ў сталіцы станоўча паўплывала на інфарматызацыю эканомікі. Гэта відаць па паказчыках якасці працоўных месцаў, доля інфарматызацыі якіх у сталіцы пераўзыходзіць рэгіянальныя ўдвая. Тыя ж тэндэнцыі можна ўбачыць на прыкладзе доступу да Інтэрнэту. Аднак тут трэба ўлічыць, што параўноўваць сталіцу з рэгіёнамі не зусім карэктна. Усё-ткі мы гаворым у адным выпадку пра асобны горад, а ў другім — пра рэгіёны з вялікай доляй сельскай мясцовасці.
Тым не менш, нават гэтая акалічнасць не з'яўляецца вызначальнай. Так, напрыклад, камп'ютарызацыя ўстаноў адукацыі ў рэгіёнах можа аказацца нават вышэйшай, чым у сталіцы. Даныя Белстата наглядна гэта пацвярджаюць: сярэдняе значэнне камп'ютарызацыі па краіне складае 14 вучняў на адзін камп'ютар, а ў Гродзенскай вобласці на камп'ютар прыходзіцца толькі 10 навучэнцаў. Мінская і Віцебская вобласці, дарэчы, таксама пераўзыходзяць па гэтым паказчыку сталіцу.
Тры Беларусі ў адной
Такім чынам, цэнтр-перыферыйная мадэль для Беларусі выразна выдзяляе сталіцу і рэгіёны. Далей важна зразумець, ці неабходна выдзяленне асобных субузроўняў на рэгіянальным узроўні. Паколькі дэталёвай статыстыкі ні па развіцці гандлю, ні па ІТ-сферы ў разрэзе гарадоў няма, можна скарыстацца дэмаграфічнымі паказчыкамі. Яны ў рэшце рэшт прадвызначаюць многія іншыя паказчыкі развіцця, бо праз ператок насельніцтва фарміруюць базу попыту на інавацыі, інфармацыйна-камунікацыйныя тэхналогіі і іншыя сучасныя выгоды.
Размеркаванне гарадоў па колькасці жыхароў і супастаўленне іх дэмаграфічных тэндэнцый з тэндэнцыямі ў сельскай мясцовасці паказваюць, па вялікім рахунку, дзве розныя карціны. Так што выдзяляць некалькі субузроўняў на ўзроўні гарадоў не мае сэнсу. Такім чынам, цэнтр-перыферыйная мадэль і аналіз дэмаграфічных працэсаў наглядна дэманструюць, што аналагам «чатырох Расій» па мадэлі Зубарэвіч могуць быць для нашай краіны «тры Беларусі»: сталіца, гарады і сельская мясцовасць.
У адрозненне ад расійскай мадэлі, у беларускай адсутнічаюць анамальныя па дэмаграфіі і па бюджэтных асаблівасцях нацыянальныя анклавы. Нават монагарады не мае сэнсу выдзяляць у асобную катэгорыю, паколькі большасць гарадоў Беларусі калі эканамічна і не звязаны з горадаўтваральным прадпрыемствам, то часта і так залежаць ад адной-дзвюх базавых сфер мясцовай эканомікі. Таму бюджэтныя і дэмаграфічныя праблемы для іх будуць характэрнымі роўна настолькі, наколькі яны ўласцівы для традыцыйных монагарадоў.
Якія высновы можна зрабіць на падставе беларускай мадэлі па аналогіі з расійскай мадэллю Зубарэвіч?
«Беларусь 1» — сталіца, дзе найбольш выразна завяршаецца постіндустрыяльная трансфармацыя. Тут пражывае каля 22% насельніцтва краіны. На месцы гігантаў савецкай прамысловасці з'яўляюцца прасторы, створаныя для сферы паслуг. Гэта цэнтр прыцягнення беларускай унутранай міграцыі і глеба для развіцця сярэдняга класа. У перыяд палітычнага крызісу 2020 года менавіта сталіца мела найбольшы пратэсны патэнцыял, бо эканамічны сярэдні клас, які зарадзіўся тут, запатрабаваў палітычных правоў.
Ва ўмовах пандэміі менавіта гнуткасць і адаптыўнасць, уласцівая сферы паслуг постіндустрыяльнай эпохі, дазволілі мінімізаваць праблемы эканомікі ў Мінску. А вось праблемы ў знешнеэканамічнай дзейнасці (плацяжы, лагістыка, пералёты і інш.) сучасная эканоміка такога тыпу перажывае значна горш. Таму спад сталічнай эканомікі, які пачаўся ў 2022 годзе, будзе мець куды больш разбуральныя наступствы, чым пандэмія.
«Беларусь 2» — краіна індустрыяльна-аграрная, дзе пражывае палова беларускага насельніцтва. Тут дажывае свой век савецкі прамысловы патэнцыял, а па суседстве спрабуе прарасці сучасны, пераважна прыватны. Першаму дапамагае бюджэт, а другі выкарыстоўваецца бюджэтам у якасці донара. Стымулы развіцця і прынцыпы эфектыўнасці тут часта перакулены з ног на галаву. У дадзеным выпадку абласныя цэнтры таксама адносяцца да гэтай краіны. Нягледзячы на тое, што яны мацнейшыя за іншыя гарады і рухаюцца ў кірунку «Беларусі 1», рэальнасць ўсё яшчэ такая, што ім больш уласцівы эканамічныя цяжкасці і супярэчнасці «Беларусі 2», чым праблемы постіндустрыяльнай трансфармацыі сталіцы. Крызіс у эканоміцы 2022 і 2023 гадоў наглядна гэта дэманструе ў процілеглых тэндэнцыях сталіцы і ўсіх рэгіёнаў.
Глядзіце таксама
Сфера сучасных паслуг тут толькі пачынае развіццё і таму мае вельмі вялікі патэнцыял. І хай гэты рост бачны толькі ў перспектыве, але запыт на перамены, як паказаў досвед 2020 года, тут таксама вельмі моцны, нягледзячы на высокую залежнасць мясцовай эканомікі ад фінансавання з боку цэнтра праз вялікую долю бюджэтнага сектара ў мясцовай занятасці.
Санкцыі, як паказаў 2021 год, у большай ступені закранулі рэгіянальную эканоміку «Беларусі 2». Пакуль спрыяльная знешнеэканамічная кан'юнктура і падтрымка з боку Расіі не даюць крызісу распаўсюдзіцца тут у поўную сілу. Мясцовая прапаганда і расійская «мяккая сіла» працуюць шмат у чым на жыхара гэтай Беларусі. Сярэдні клас сталіцы ім не пераканаць, а жыхары сельскай мясцовасці ад «тлятворнага ўплыву калектыўнага Захаду» і «Тэлеграма» і без таго знаходзяцца інфармацыйна далёка.
«Беларусь 3» — сельская перыферыя і малыя гарады, дзе жыве каля двух мільёнаў чалавек, або 22% насельніцтва. Выходзіць, што кожны пяты чалавек у Беларусі пражывае па-за горадам. Па ўзроўні ўрбанізацыі Беларусь пераўзыходзіць суседнія краіны і супастаўная з Германіяй.
Насельніцтва ў гэтай Беларусі няўхільна зніжаецца, моладзь праз нізкія заробкі імкнецца ў гарады. Адсутнасць плацежаздольнага попыту, у сваю чаргу, адбівае ў мясцовага бізнесу жаданне развівацца. Зрэшты, такое заганнае кола праблем характэрна для многіх краін, і працаваць з гэтым клубком супярэчнасцей давядзецца пры любым развіцці сацыяльна-эканамічнага жыцця ў краіне.
Суадносіны насельніцтва ў трох іпастасях краіны — чвэрць /палова / чвэрць — выглядаюць як досыць устойлівыя для існуючага сацыяльна-эканамічнага і палітычнага становішча ў Беларусі. Аднак сама гісторыя, прагрэс рухаюць яго ў бок далейшага развіцця гарадскога асяроддзя, прыватнага бізнесу і эканомікі сферы паслуг — да росту «Беларусі 1» за кошт зніжэння долі «Беларусі 2» і «Беларусі 3». Такі рух скоўваецца існуючай сістэмай, якая не ў стане задаволіць запыт на перамены. Адсюль імкненне да такога суверэнітэту, пад якім разумеецца ў лепшым выпадку адсутнасць прагрэсу, а ў горшым — рух у зваротным кірунку, архаізацыя сацыяльна-эканамічнага жыцця краіны.