Параноік

Хваробы бываюць розныя. Ёсць хваробы вечныя, кшталту грыпу. Ёсць хранічныя — кшталту самых распаўсюджаных сярод чалавецтва карыесу ці бранхіяльнай астмы. Ёсць гістарычныя хваробы — чума, халера, воспа. Ёсць хваробы гендэрныя — ПМС, узроставыя — старэчы маразм, ёсць генерацыйныя — астэахандроз, пошасць найноўшага кампутарнага пакалення. А бываюць хваробы нацыянальныя.

Яшчэ нейкіх дваццаць год таму кожны беларус назубок ведаў някрасаўскія радкі пра беларускую нацыянальную хваробу каўтун, і найсвятлейшыя галовы краіны востра і рашуча абураліся гэтаму імперскаму дыягназу. Але час мінае, гісторыя хваробы не стаіць на месцы. Ледзьве паспеўшы выблытацца з наканаванага ім каўтуна, напачатку ХХІ стагоддзя беларусы па вушы ўвязлі ў сімптомах новай агульнанацыянальнай хваробы, імя якой — паранойя. І першым, хто заўважыў, апісаў, канстатаваў новы агульны дыягназ, быў публіцыст Віктар Марціновіч.
Клініка
Я не памятаю, з якой менавіта нагоды і ў якім нумары «Белгазеты», намеснікам рэдактара якой ён з’яўляецца, Віктар Марціновіч словамі сфармуляваў тое, што насілася ў паветры з сакавіка 2006 года. Але я выдатна разумею, якія адчуванні змусілі аўтара здзейсніць гэта фармуляванне. Усе, хто жыў у Беларусі апошнія год 10, і асабліва знаходзіўся ў краіне на працягу тых месяцаў, калі адбывалася зачыстка ўсіх сфераў грамадства перад чарговым прэзідэнцкім тэрмінам, адчувалі тое ж. Зрэшты, тыя, хто не жыў, адчувалі таксама — дзякуючы інтэрнэту ў цэлым і сайту «Хартыя–97» у прыватнасці. Сегмент беларускага менталітэту «абы чаго не выйшла» быў так удала праэксплуатаваны напярэдадні выбараў ідэолагамі і спецслужбамі, што «не баяцца» стала неяк непатрыятычна. Недавер і асцярожнасць сталі не проста моднай мадэллю паводзін — стылем жыцця сацыяльна актыўнай праслойкі насельніцтва.
19 сакавіка 2006 года мы ўсе прачнуліся хворымі. Далейшыя падзеі толькі пагоршылі агульны стан арганізму. Нас расстрэльвалі з «снегавых гармат», трымалі на марозе, пужалі спецназам і снайперамі на дахах, родных і знаёмых, сяброў і калегаў саджалі і білі. Наўрад ці я калі-небудзь забуду элегантны, спрактыкаваны, гэткі ж натуральны, як руканне ці падпальванне цыгарэты, — і ў той жа час шаманскі, наіўна-рытуальны жэст, з якім самыя розныя людзі, прыходзячы на важныя для іх перамовы, вышчоўквалі з мабільнікаў на стол батарэйкі. Лічылася, што гэта часткова ратуе ад праслухоўвання.
Паранаідальная боязь КДБ, даносаў і арыштаў, звальненняў з працы і гвалтоўнай эміграцыі — вось тое, што робіць сучасных беларусаў беларусамі, а не «цвяток радзімы васілька». 19 сакавіка 2006 года з трыбуны на прыступках ДК Прафсаюзаў у выкананні беларускіх паэтаў і бардаў гучала шмат барыкаднай лірыкі — пра васількі, Мову, а таксама Герб і Сцяг. І людзі на Плошчы ўспрымалі гэтыя вершы як асабістую абразу, як здраду нацыянальна-свядомай інтэлігенцыі свайму народу. Іх народ «пераадолеў страх», прыйшоў — а яны яму зноў — пра васількі, як дваццаць год таму, калі ўсе яшчэ з каўтунамі. 19 сакавіка 2006 года на прыступках ДК Прафсаюзаў прылюдна канала літаратура 1990-х. У натоўпе перад прыступкамі спакваля кшталтавалася літаратура 2000-х.
Я не лавіла яго рукой за кутас дарагога брэндавага шаліка, але я ведаю, што Віктар Марціновіч у тым натоўпе быў. Ведаю з сігналаў, якія ён час ад часу пакідае тым, што там былі таксама, у сваіх цынічных з выгляду публікацыях, праплочаных, што называецца, рукой Масквы. Узяць хаця б нарыс пра беларускую нацыянальную паранойю. Праз некаторы час пасля выхаду гэтага нарысу ў «Белгазеце» я даведалася, што ён быў не проста фельетонам на перадавіцу, а канцэпцыяй іншага — большага твору.
Анамнез
Хваробы бываюць розныя. І амаль кожную з іх можна ператварыць у метафару. «Паранойя» — назва дэбютнага рамана Віктара Марціновіча, які ўвосень 2009 года выходзіць у Расіі.
Калі спытацца старэйшых калегаў, хто такі Віктар Марціновіч, іх рэакцыя будзе адназначнай: вундэркінд-беларусафоб. І сапраўды — мой герой у сур’ёзнай журналістыцы больш за дзесятак год (з, лічы, падлеткавага веку), прычым палітаглядальнікам з трывалым непрыняццем пэўнага ідэалагічнага гатунку беларусаў, а менавіта «адраджэнцаў». Зрабіўшы сабе імя яшчэ ў легендарнай газеце «Імя», ён і па сённяшні дзень ударна працуе ў рускамоўнай прэсе Беларусі. У свае 32 гады, ён выкладчык мастацтвазнаўства ЕГУ са ступенню PhD (дысертацыя пра віцебскую мастацкую школу) і без перабольшанняў культавы журналіст, ікона слова для беларускай багемнай буржуазіі, сярэдняга класа, што акурат перажывае пакуты нараджэння, перакшталтоўваецца з постсавецкай інтэлігенцкай праслойкі ў альтэрнатыўную, можна нават сказаць, падпольную эліту. Не пабаюся гэтага слова з варожага яму лексікону, Марціновіч — пясняр гэтага класу, з яго катэджамі ў Раўбічах і выкупленымі ў сялян хутарамі над Віліяй, з кавай у Вільні і раством у Парыжы. Чаго, якога гемарою ці іншай хваробы не хапала для поўнага шчасця гэтаму рэальнаму чуваку? Гэтаму рэальнаму чуваку закарцела зрабіцца пісьменнікам. І не проста пісьменнікам, а менавіта — насуперак усім фобіям, якія яму прыпісваюць, — беларускім.
Беларускі літаратурны дыскурс сваёй аэрадынамікай нагадвае яйка. І не простае, а залатое. Чакаецца, што з дня на дзень з гэтага яйка вылупіцца нешта вялікае, нейкае Новае Слова, доўгачаканы беларускі Нобелеўскі лаўрэат ці наўпрост — новы Уладзімір Караткевіч. Прабіць бліскучае шкарлупінне звонку камусьці, хто піша ў Беларусі і пра Беларусь, але на рускай мове, не прадстаўляецца магчымым. Вялікія і магутныя Веньямін Блажэнны і Кім Хадзееў асабліва не білі, і таму не прабілі. Белыя і пушыстыя Майкл Галдзянкоў і Тома Лісіцкая білі-білі — не прабілі. Жахлівыя камерцыйныя Вольга Грамыка і Анатоль Жвалеўскі білі-білі — не прабілі… Не хочацца сурочыць, але, здаецца, кампутарная мышка Віктара Марціновіча ўжо махнула хвастком.
Дыягназ
Дзеянні рамана «Паранойя» адбываюцца ў сучасным Мінску — сталіцы Беларусі. Ціхі, прыгожы і з выгляду еўрапейскі горад жыве падвойным жыццём. За вонкавай стабільнасцю ў кожнай шчыліне затаіўся страх. Краінай кіруе Мікалай Мураўёў — галава Міністэрства дзяржаўнай бяспекі, міністр, які прызначае прэзідэнтаў. У гэтай гнятлівай атмасферы зараджаецца каханне галоўных герояў. «Паранойя» — мілосная гісторыя, пераказаная чытачу ў форме пратаколаў праслушкі МДБ.
Дамову з расійскім выдавецтвам Марціновіч падпісаў з тых меркаванняў, што яму, чалавеку ўскрай занятаму, не давядзецца займацца рэкламай і дыстрыбуцыяй кніжкі самастойна. Але тут выявілася галоўная неспадзяванка. Расійскія рэдактары прапанавалі пісьменніку перапісаць раман, выкрасліўшы з яго любыя згадкі пра Беларусь. Так, каб і ў Саратаве, і ў Кемерава тэкст здаваўся родным, прыветным… Выявілася, што праз падобную працэдуру правак праходзіць уся рускамоўная беларуская літаратура, якая выдаецца ў Расіі. І Магілёў ператвараецца ў «адзін абласны горад», а Мінск — у Маскву. І тут Марціновіч нечакана, быць можа, і для самога сябе, праявіў характар — проста як лётчык, якому хочуць ампутаваць не такую ўжо і безнадзейную нагу. Вынікам змагання стала тое, што ў Расіі без усялякіх камерцыйных падгонак і экуменічных купюраў выходзіць раман пра сучасную Беларусь.
Тэрапія
Калі радзіма расколваецца напалам, расколіна праходзіць па сэрцы паэта, сказаў Гётэ. Калі радзіма хварэе, празаік робіць сабе прышчэпку таго ж вірусу. Віктар Марціновіч доўга і рупліва збіраў фактуру і настроі для свайго раману. Гутарыў з людзьмі, што праходзілі праз КДБ, ды з супрацоўнікамі органаў і, галоўнае, разам з усімі моцна, зацята, клінічна баяўся. «Паранойя» — твор аўтабіяграфічны, але гэта аўтабіяграфізм вышэйшага парадку: аўтабіяграфізм эмоцый і менталітэту. Галоўны герой — празаік Анатоль Нявінскі — мне здаецца, значна больш сам аўтар, чым гэта звычайна бывае ў пісьменнікаў. Найперш таму, што вельмі баіцца. І пастаянна сумняваецца. І шукае, дапытваецца чагосьці.
Настаўніца беларускай мовы вучыла нас, як гэта дыктавалася ёй школьнай праграмай, любіць Беларусь без ценю сумневаў і аддана, але калі нехта круціўся на месцы ці размаўляў падчас уроку, пераходзіла на крык, ужываючы пры гэтым чысцюткую рускую мову. Настаўніца рускай мовы таксама вучыла нас любіць Беларусь. А яшчэ свабоду. А яшчэ яна сказала перад выпускным, што галоўная рыса інтэлігентнага чалавека — сумнявацца, не лічыць сябе ісцінай у апошняй інстанцыі. Аўтар жорсткай і крытычнай публіцыстыкі пра беларускую рэчаіснасць Віктар Марціновіч — менавіта такі постсавецкі інтэлігент, поўны ўнутраных сумневаў і няпэўнасці — усе гэтыя паняверкі кранальна праступаюць між радкоў у тэксце «Паранойі».
Не здзіўляйцеся, што я пішу пра гэты раман задоўга да афіцыйнага выхаду. Скончыўшы твор, Марціновіч разаслаў яго неверагоднай колькасці людзей, пытаючыся, ці варта друкаваць, ці не паправіць нешта. І мы ўсім мірам раілі, папраўлялі… Адзінае, у чым да канца перакананы Марціновіч, — гэта ў тым, што ён беларус. Проста ён ніколі ня перакшталтуецца ў таго паўвясковага, безапеляцыйнага змагара, які стане сваім у айчынным апазіцыйна-культурніцкім бамондзе. У яго проста не атрымаецца — зірніце, з якім апломбам ён сядзіць за столікам снобскага «News Cafе» на вуліцы Карла Маркса. Дарэчы, у яго рамане з гэтага месца ўсё і пачалося.
P.S.:
— Што гэта за артыкулы ты пішаш? — маці выйшла мне насустрач з нумарам «Новага часу», дзе быў анансаваны гэты мой нарыс. — Хіба можна так пра самога Марціновіча? Ён жа пакрыўдзіцца!
Віктар Марціновіч — кумір маёй сям’і, персона недатыкальная, радкі, падпісаныя яго імем, — святыя. Панядзелкавую «Белгазету» з новым дыягназамі, пастаўленымі беларускаму грамадству, чакаюць у доме, як пачатку ацяпляльнага сезону ўвосень.
— Я думаю, ён зразумее, — адказала я.
— Не, усё ясна, кідкі загаловак, скандал — але табе гэта навошта? Ну што ў цябе за прафесія? Журналістаў вечна па судах цягаюць, садзяць, забіваюць нават. І не глядзяць, што жанчына. Асабліва — тут яна інстынктыўна азірнулася па баках, — у такой краіне, як наша. Не пішы болей!
— А што мне яшчэ рабіць? Я больш нічога не ўмею.
— Не крыўдуй, проста ты мая дачка, і часам як напішаш нешта — то як зашчыміць сэрца, нешта такое трывожнае як засядзе ўнутры... Як жа гэты стан называецца?..
— Паранойя, — падказаў бацька, не адрываючыся ад розыгрышу «Суперлато».