Вінцэнт Жук-Грышкевіч: прэзідэнт БНР, патрыёт, выгнаньнік

Сёньня адзначаем дзень памяці беларускага патрыёта, чалавека, які ўзначальваў наш урад у выгнаньні напрацягу шэрагу гадоў. Які сьлед ён пакінуў для нашчадкаў?

Уявіце сабе маладога беларускага хлопца, які зьявіўся на сьвет у Будславе на самым пачатку ХХ стагодзьдзя. Пасьля — Першая сусьветная вайна, рэвалюцыі, новая ўлада, потым яшчэ адна… Час зьмяняецца з шалёнай хуткасьцю, а разам зь ім выпрабоўваецца і характар кожнага чалавека. Менавіта ў такі бурлівы перыяд нарадзіўся Вінцэнт Жук-Грышкевіч.

Ён з дзяцінства бачыў, як пакутуюць людзі, што прагнуць свабоды — не толькі сваёй, але і свабоды сваёй мовы, культуры і традыцыяў. Такія моманты моцна ўплываюць на асобу: ці то напужацца і схавацца, ці то, наадварот, праявіць настойлівасьць і згуртаваць вакол сябе аднадумцаў. Вінцэнт, як апынулася, прыняў для сябе менавіта другі шлях.

Жук-Грышкевіч пачаў разумець, што быць беларусам — гэта гонар. Ён бачыў, колькі моцы трэба, каб змагацца за роднае слова, і наколькі істотна не здавацца.

У верасьні 1939 года, калі камуністы з усходу разам з нацыстамі з захаду распачалі Другую сусьветную вайну, Вінцэнт знаходзіўся ў Вільні. Там ён быў арыштаваны чырвонымі карнікамі. На працягу двух гадоў ён утрымліваўся ў некалькіх турмах БССР. У 1940 годзе Жук-Грышкевічу зачыталі яго прысуд, у якім было сказана, што ён уяўляе сабой «сацыяльна небясьпечны элемэнт», ворага народа і савецкай улады, і ў сувязі з гэтым прыгаворваецца да васьмі гадоў савецкіх канцэнтрацыйных лягероў.

Мікола Абрамчык: захавальнік спадчыны і прэзідэнт Рады БНР

Увосень 1941 году, паводле дамоўленасьці паміж Молатавым і Сікорскім, Жук-Грышкевіч быў амніставаны і адправіўся на захад, для залічэньня ў войска генэрала Андэрса. Ваяваў у складзе 8-й брытанскай арміі на тэрыторыі Ірака, Палестыны, Эгіпта і — потым — Італіі, дзе ўзяў удзел у бітве пры Монтэ-Касіна.

Вінцэнт, як і тысячы іншых, мусіў назаўжды пакінуць Радзіму, каб ёй жа і дапамагаць, толькі ўжо на адлегласьці. Пераезд у Канаду — гэта быў новы этап: зямля зусім чужая, незнаёмыя традыцыі, нават клімат іншы.

Калі апынуцца на эміграцыі — гэта не значыць, што ты адарваўся ад роднага краю канчаткова. Наадварот, многія беларусы за мяжой рабілі ўсё, каб падтрымаць сувязь з Радзімай: ладзілі культурніцкія імпрэзы, стваралі бібліятэчкі з беларускімі кнігамі, праводзілі фэсты, дзе гучалі беларускія песьні. Вінцэнт браў у гэтым актыўны ўдзел.

«Ён стаў для нас сапраўднай апорай у самыя цяжкія часы, калі жыцьцё на чужыне здавалася бясконцым чаканьнем вяртаньня на Радзіму. З сапраўднай бацькоўскай цеплынёй ён ладзіў размовы з моладдзю, дапамагаючы ёй адчуць, што Беларусь жыве ў кожным з нас, нягледзячы на адлегласьць».

(Іван Казлоўскі пра Вінцэнта Жука-Грышкевіча, «Беларус на чужыне»)

Кіраўніцтва Радай БНР

Калі згадаць самую вядомую пасаду Вінцэнта Жук-Грышкевіча, дык гэта, вядома, 1971–1982 гады, калі ён быў Старшынёй Рады Беларускай Народнай Рэспублікі. Для звычайнага чалавека словы «Рада БНР» могуць падацца чымсьці вельмі далёкім, але варта толькі задумацца: у 1918 годзе была абвешчаная незалежнасьць Беларусі, і той праэкт разглядалі як сапраўдную магчымасьць мець сваю дзяржаву.

Урэшце ён быў задушаны камуністамі, але частка беларусаў не здалася і працягнула справу БНР у выгнаньні. Сам факт, што існавала такая Рада, даваў многім людзям веру: «Беларусь — не проста тэрыторыя, дзе хтосьці кіруе, а цэлая нацыя, якая мае права на свой голас у сьвеце».

Калі Жук-Грышкевіч узначаліў гэты, з большага, сымбалічны орган, ён імкнуўся, каб Беларусь не забылі ў сьвеце, каб іншыя краіны ведалі: «Мы існуем, у нас ёсьць свая гісторыя і культура».

Дзякуючы яму і яго паплечнікам, ішла праца з рознымі эмігранцкімі гурткамі ды міжнароднымі арганізацыямі, публікаваліся артыкулы пра рэпрэсіі ў Савецкім Саюзе, пра тое, што адбываецца на радзіме.

«Калі перайсьці на мову канкрэтных справаў, дык Жук-Грышкевіч быў, без перабольшваньня, ініцыятарам шмат якіх праэктаў. Нават калі на першы погляд здавалася, што ні фінансавых, ні чалавечых рэсурсаў мы не маем, ён усё роўна знаходзіў магчымасьці. Ішоў насустрач і шукаў падтрымку ў іншых беларускіх асяродках».

(Алена Барысевіч пра Жук-Грышкевіча, «Беларус на чужыне»)

Вінцэнт прагнуў, каб беларуская культура заставалася жывой. Гэта магчыма толькі тады, калі людзі не баяцца размаўляць на сваёй мове, калі дзеці могуць пайсьці ў беларускую школу (хоць бы і пры царкве ці грамадзкім цэнтры), калі фальклёрныя гурты зьбіраюцца і сьпяваюць беларускія песьні.

Ён ведаў, што для мовы найстрашнейшая пагроза — маўчаньне. І рабіў усё, каб гэтага маўчаньня не было.

У 1982 годзе Вінцэнт Жук-Грышкевіч пакінуў пасаду Старшыні Рады БНР. Ён працягваў падтрымліваць сувязі з беларусамі ва ўсім сьвеце. Жыў у Таронта, памёр у 1989 годзе.

Сёньня, калі мы глядзім на падзеі ў Беларусі, у некаторых зьяўляюцца думкі: «А ці патрэбна было ўсё гэтае змаганьне?» Жыцьцёвы шлях Жук-Грышкевіча адказвае адназначна: «Так, патрэбна». Бо калі не мы, дык хто яшчэ будзе клапаціцца пра нашу мову, культуру і свабоду?

Ён паказаў на сваім прыкладзе, што нават за акіянам можна заставацца беларусам і рабіць вельмі канкрэтныя, патрэбныя справы для Радзімы.

У наш час таксама хапае людзей, якія зьехалі з Беларусі. І гісторыя Жук-Грышкевіча нагадвае ім: дзе б ты ні быў, Беларусь — з табой, калі ты яе не забываеш. І нават жывучы за тысячы кілямэтраў, можна рабіць карысныя рэчы для сваёй краіны. Такія асобы, як Вінцэнт Жук-Грышкевіч, натхняюць і даказваюць, што кожны з нас здольны быць вартым сынам і дачкой сваёй зямлі.