Шрайбман пра разгром TUT.BY: Улада загнала сябе ў каляіну, з якой вельмі складана выйсці

Вядомы палітычны эксперт у сваёй калонцы для «Карнэгі» паразважаў аб наступствах блакавання партала TUT.BY. 

— Беларуская ўлада загнала сябе ў каляіну, з якой складана выйсці, — напісаў Арцём Шрайбман. — Яна баіцца змякчаць ціск, лічачы, што, калі даць раззлаваным людзям больш свабоды, можа паўтарыцца жнівень 2020-га. З іншага боку, сілавыя ведамствы хочуць пастаянна паказваць сваю карыснасць на фоне адзін аднаго, а значыць, трэба шукаць новых ворагаў, галовы якіх можна прынесці начальству.

Беларускія ўлады вырашылі знішчыць найбуйнейшае ў краіне недзяржаўнае СМІ, партал tut.by. Гэта магло б выглядаць руціннай зводкай з франтоў беларускай контррэвалюцыі, калі б не ўнікальнае значэнне гэтага партала.

Ні адзін сайт у суседніх краінах і, верагодна, на ўсёй постсавецкай прасторы не ахоплівае такую высокую долю насельніцтва. Паводле апошніх звестак, аўдыторыя партала да блакавання — больш за 3,3 млн унікальных карыстальнікаў у месяц, або 63% беларускіх інтэрнэт-карыстальнікаў. Гэта значыць, амаль усе беларусы, хто чытае навіны ў сеціве, робяць гэта ў тым ліку на tut.by. дакладней, рабілі да 18 мая.

Новая якасць рэпрэсій

Як і іншыя непадкантрольныя ўлады медыя, tut.by перажываў кароткія блакіроўкі падчас пратэстаў, ціск на рэкламадаўцаў, штрафы, арышты і крымінальныя справы супраць журналістаў, настойлівыя прапановы ўласнікам прадаць бізнэс і пазбаўленне статусу СМІ.

З пачаткам палітычнага крызісу 2020 года многія беларускія онлайн-СМІ апынуліся заблакаванымі цалкам, амаль усе апошнія апазіцыйныя газеты перасталі выходзіць. Усе разумелі, што знішчэнне найбуйнейшага з незалежных СМІ — гэта пытанне часу. Як жартавала намесніца галоўнага рэдактара партала Вольга Лойка (яе таксама затрымалі), інтрыга цяпер толькі ў чарговасці.

Па tut.by стрэлілі з двух ствалоў. Сайт заблакавалі за тое, што ён распаўсюджваў інфармацыю ад незарэгістраванай арганізацыі — фонду салідарнасці BySOL, блізкага да апазіцыі. Інфармацыю фонду публікавалі амаль усе СМІ краіны, уключаючы дзяржаўныя, але закрыць вырашылі толькі адно.

А кіраўніцтва партала і яго сумежных бізнэсаў у тую ж раніцу затрымалі па абвінавачванні ў нявыплаце падаткаў. Нібыта, будучы рэзідэнтам Парку высокіх тэхналогій, кампанія незаконна карысталася падатковымі льготамі, што, зрэшты, не выяўлялі рэгулярныя праверкі ў самім Парку.

Злая іронія ў тым, што для знішчэння галоўнага анлайн-СМІ краіны выкарыстоўвалі беларускую крамянёвую даліну. Гэта адна з прыкмет якасна новай сітуацыі — ліквідацыя палітычных пагроз стала не проста прыярытэтам, а адзінай задачай улады. Калі трэба для гэтага абнуліць імідж Парку высокіх тэхналогій, галоўнай мадэрнізатарскай гордасці Лукашэнкі, то так таму і быць.

На гісторыі з tut.by можна зафіксаваць і іншыя важныя адзнакі эвалюцыі беларускай улады. Дваццаць гадоў на шляху разгрому партала стаялі тры перашкоды. Па-першае, улада не хацела злаваць мільёны чытачоў, лічачы, што сайт хоць і не падкантрольны, але не пазіцыянуе сябе ворагам рэжыму і гатовы выконваць законы, якія рэгулярна змяняюцца.

Але палярызацыя паміж прыхільнікамі Лукашэнкі, сярод якіх дамінуюць тэлегледачы, і яго супернікамі, у асноўным — інтэрнэт-карыстальнікамі, стала настолькі рэзкай, што гэты аргумент адпаў, больш няма да каго падлашчвацца. Тое ж тычыцца рызыкі сапсаваць адносіны з Захадам, якія і так зараз у ніжэйшай кропцы за ўсе гады беларускай незалежнасці.

Па-другое, унутры і каля сістэмы раней знаходзіліся людзі, якія блакавалі спробы ястрабаў адыграцца на tut.by. Атрымлівалася не заўсёды, але сумарнай наменклатурнай вагі такіх людзей хапала, каб не даводзіць справу да краю.

Сёння з-за атмасферы не толькі абложанай, але і інфільтраванай ворагамі крэпасці тыя, што засталіся ўнутры сістэмы праціўнікі рэпрэсій не могуць нешта пярэчыць на такія ініцыятывы калегаў. Гэта пагражае падазрэннямі ў нелаяльнасці, якая сёння жорстка караецца.

Нарэшце, па-трэцяе, калі няма сур'ёзных палітычных пагроз, апазіцыя слабая і непапулярная, народ апатычны, а сістэма бадзёрая і ўпэўненая ў сабе, то незалежныя СМІ нават дапамагаюць аўтарытарным уладам кампенсаваць адсутнасць зваротнай сувязі. Яны выяўляюць сацыяльныя праблемы, якія можна паспець вырашыць да іх палітызацыі. Але пасля 2020 года ва ўспрыманні беларускай улады не засталося бяспечнай крытыкі. Рызыкі перасталі быць віртуальнымі.

Паглыбленне расколу

Наступствы разгрому галоўнага партала краіны будуць доўгатэрміновымі. Яго больш чым трохмільённая аўдыторыя не пяройдзе на дзяржаўныя СМІ, якія сёння сталі працаваць у рэжыме штодзённых заклікаў да расправы над «пятай калонай». Чытачы разыйдуцца на іншыя незалежныя пляцоўкі.

Застаецца яшчэ некалькі такіх буйных выданняў — onliner.by, nn.by, а таксама заблакаваныя, але даступныя праз VPN naviny.by, euroradio.fm, svaboda.org, belaruspartisan.by, belsat.eu і іншыя. Хоць тыя з іх, у каго ёсць рэдакцыі ў краіне, цяпер будуць ці чакаць паўтарэння долі tut.by, або сыходзіць у самацэнзуру.

Але галоўным чынам аўдыторыя будзе сыходзіць у сацсеткі і тэлеграм-каналы, дзе цяпер, мяркуючы па ўсім, абгрунтуецца і рэдакцыя tut.by. Instagram або Facebook улада тэарэтычна можа заблакаваць, з Telegram усё будзе больш складана, як паказаў расійскі досвед.

Чым больш падпольна ствараецца кантэнт, тым менш сіл яго аўтары і рэдактары выдаткоўваюць на фактчэкінг, спробы захоўваць нейтральнасць, захаванне журналісцкай этыкі і сённяшніх беларускіх законаў. Зачыняючы класічныя СМІ са штатнымі рэдакцыямі і офісамі па вядомых адрасах, улада выштурхвае мільёны іх чытачоў да яшчэ больш палярных пазіцый.

А ў выпадку з закрыццём tut.by гэта яшчэ і фрагментацыя медыяспажывання, таму што партал быў чымсьці накшталт агульнанацыянальнай публічнай сферы. Цяпер людзі сыдуць на свае інфармацыйныя выспы рознай ступені радыкальнасці.

Каляіна з незразумелым канцом

Ціск на медыя — толькі частка агульнага шматмесячнага закручвання гаек, якое вядуць беларускія ўлады. Масавыя рэпрэсіі сталі не проста фонам палітычнага крызісу, але яго ключавым драйверам, таму што яны аддаляюць выхад з тупіка.

Больш за 35 тысяч чалавек прайшлі праз затрыманні, тысячы паведамілі аб катаваннях і здзеках, больш за 400 чалавек сёння лічацца палітвязнямі. Заведзена больш за 3000 крымінальных справаў з палітычнай афарбоўкай. Пад крымінальныя артыкулы цяпер падводзяць аплату штрафаў за пратэстоўцаў («фінансаванне беспарадкаў»), выхад на праезную частку падчас мінулых мітынгаў, грубасць на адрас чыноўнікаў у сацсетках і чатах.

Звальненне нелаяльных медыкаў, дзеячаў культуры, сілавікоў, настаўнікаў, навукоўцаў і адлічэнне студэнтаў сталі штодзённымі. Адміністрацыйныя арышты выпісваюцца за пратэстныя налепкі на наўтбуках, здымкі тэхнікі сілавікоў, адзенне і парасоны пратэстнай размалёўкі, чырвона-белыя папяровыя сняжынкі на вокнах, свечкі, пастаўленыя ля цэркваў у дзень, калі хтосьці з апазіцыі заклікаў ставіць там свечкі.

У ізалятарах ствараюць асаблівыя ўмовы для затрыманых па палітычных артыкулах. Тыя, хто выходзіць з сутак, паведамляюць пра збіццё, адмову ў медыцынскай дапамозе і атрыманні пасцельнай бялізны, моцна перапоўненых камерах, пастаяннай канфіскацыі кніг і іншых асабістых рэчаў.

Згодна з сакавіцкім апытаннем нямецкага інстытута ZOiS, да 20% рэспандэнтаў (жыхары беларускіх гарадоў з доступам у інтэрнэт) паведамілі, што альбо самі сутыкнуліся з гвалтам дзяржавы, альбо ў іх ёсць такія сябры ці сваякі. Узаемная нянавісць самаўзнаўляецца і знішчае запыт на кампрамісы пры выхадзе з палітычнага крызісу. Любы гіпатэтычны лідар апазіцыі, які цяпер паспрабаваў бы ўстаць на шлях прымірэння з уладай, пазбавіўся б падтрымкі сваіх прыхільнікаў.

Улада ж загнала сябе ў каляіну, з якой вельмі складана выйсці. Яна баіцца змякчаць ціск, лічачы, што, калі даць раззлаваным людзям больш свабоды, можа паўтарыцца жнівень 2020-га. З іншага боку, сілавыя ведамствы хочуць пастаянна паказваць сваю карыснасць на фоне адзін аднаго, а значыць, трэба шукаць новых ворагаў, галовы якіх можна прынесці начальству.

Пакуль усе стымулы настроены на працяг рэакцыі, цяжка ўявіць сабе, што можа спыніць каток. Часта гучаць развагі пра тое, што сістэма пачне пажыраць сама сябе: сілавікі будуць знішчаць не толькі нелаяльны бізнес, але і любы які спадабаўся, чысткі перакінуцца ўнутр, на дзяржапарат і выведуць яго з раўнавагі. Такое развіццё падзей у нейкай форме цалкам магчыма, але яго тэрміны і механіка сёння невідавочныя.

У Захаду няма дастатковых рычагоў уплыву, і нават увядзенне самых магутных з магчымых санкцый хутчэй штурхне Мінск да большай рэпрэсіўнасці, чым да падпарадкавання і страты твару. Крэмль не цікавяць беларускія рэпрэсіі, асабліва ўлічваючы падобную тэндэнцыю, але на больш ранняй фазе ў сябе дома.

Атмасфера халоднай грамадзянскай вайны, рэгулярнае раскрыццё замоў і тэрарыстычных планаў апазіцыі падштурхоўваюць Лукашэнку не толькі да большай рэпрэсіўнасці, але і да таго, каб бясконца адкладаць абяцаную Маскве палітычную рэформу або зрабіць яе максімальна дэкаратыўнай.

Раз дээскалацыя становіцца амаль немагчымай, грамадства палярызуецца, з'яўляецца ўсё больш людзей, якія не гатовыя дараваць уладу, расце верагоднасць, што беларускі крызіс зойдзе яшчэ на адзін віток спантаннай эскалацыі гвалту, або, кажучы прасцей — зрыў разьбы.