Лукашэнка няма куды сыходзіць, каб захаваць уладу. Арцём Шрайбман — аб «пераходнай» Канстытуцыі

Апублікаваны праект правак у Канстытуцыю не мільгае сюрпрызамі: усё гэта анансавалі члены Канстытуцыйнай камісіі. Акрамя таго, гэта яшчэ чарнавік. Адміністрацыя Лукашэнкі, ды і ён сам, могуць прыбраць з тэксту нейкія дэталі ці ўключыць туды нешта новае. Але калі тэкст дойдзе да рэферэндуму ў такім выглядзе, то можна зрабіць як мінімум тры высновы аб тым, пры якой Канстытуцыі ў краіне адбудзецца транзіт улады. Zerkalo.io публікуе меркаванне на гэты конт палітычнага аналітыка Арцёма Шрайбмана.

— Пакінем у баку новаўвядзенні аб канстытуцыйнай скарзе, адмене артыкула аб адкліканні дэпутата, падаўжэнні тэрміну паўнамоцтваў парламента да пяці гадоў і іншых юрыдычна цікавых, але палітычна другарадных момантах, — піша Арцём Шрайбман. — 

Таксама праект Канстытуцыі не робіць і намёку на большую празрыстасць выбараў або пераход да галасавання па партыйных спісах — усё гэта застаецца на потым, калі рукі дойдуць да Выбарчага кодэкса. Уласна, на гэтым артыкул можна было заканчваць, таму што самую важную праблему, якая справакавала палітычны крызіс у мінулым годзе, гэтая Канстытуцыя нават не спрабуе вырашаць.

Але давайце ўсё ж паглядзім на пару крокаў наперад. З важнага, па-першае, Беларусь застанецца прэзідэнцкай рэспублікай. Па апублікаваным праекце прэзідэнт захоўвае пад сабой выканаўчую вертыкаль, прызначае прэм'ер-міністра, урад і вышэйшых сілавікоў, амаль усіх суддзяў у краіне і кіраўнікоў мясцовых органаў улады.

Яго паўнамоцтвы ў пытанні гэтых прызначэнняў новая Канстытуцыя аслабляе нязначна. Фармальна цяпер абедзве палаты парламента павінны будуць папярэдне ўзгадніць прызначэнне прэм'ера (цяпер гэта робіць толькі Палата прадстаўнікоў і постфактум).

Але пры гэтым прэзідэнт можа распусціць парламент, калі ён тры разы адмовіцца сцвярджаць яго прэм'ера. Таму норма як была, так і застаецца нерабочай, парламент пабаіцца блакаваць прызначэнне ўрада.

Абноўленыя паўнамоцтвы Савета Рэспублікі па такім жа «папярэдняй ўзгадненні» астатніх важных чыноўнікаў, накшталт генпракурора, кіраўнікоў ЦВК і Нацбанка, суддзяў Вярхоўнага суда і старшыні Канстытуцыйнага суда, і (сюрпрыз-сюрпрыз!) упаўнаважанага па правах чалавека — простая фармальнасць, калі ўспомніць як фарміруецца сам Савет Рэспублікі. «Сенатараў» непразрыстым чынам прызначае туды мясцовая ўлада —выканкамы, кантраляваныя прэзідэнтам, і мясцовыя Саветы, створаныя па выніках выбараў, якія праводзіць ЦВК, прызначаны тым жа прэзідэнтам і Саветам Рэспублікі. Круг замкнуўся, выпадковыя людзі не пралезуць.

У прэзідэнта забіраюць права адмяняць распараджэнні ўрада. А прызначаць саміх міністраў ён будзе па прапанове прэм'ера. Але будучы прэзідэнт нават не заўважыць гэтага «пазбаўлення», улічваючы, што ён можа проста адправіць у адстаўку прэм'ера, калі той вырашыць сысці ў самастойнае плаванне або прапануе ва ўрад кагосьці не таго.

У сухім астатку, парламенту і ўраду не далі рэальных новых рычагоў улады. Іх паўнамоцтвы пашырылі фармальна, для галачкі, каб выканаць абяцанні Лукашэнкі з далёкіх 2018-2019 гадоў, калі ён упершыню анансаваў пераразмеркаванне ўлады.

Другая выснова палягае ў тым, што ў Канстытуцыю ўсё ж такі прапануюць унесці дзве патэнцыйна важныя і пазітыўныя праўкі ў раздзел аб прэзідэнце. Гаворка ідзе аб забароне адной асобе больш двух разоў займаць прэзідэнцкі пост і пазбаўленні яго права выдаваць дэкрэты і ўказы, якія мацней закона па юрыдычнай сіле. Дэкрэты наогул сыходзяць у мінулае, а ўказы стануць на прыступку ніжэй законаў.

Існаванне гэтых двух прававых анамалій рабіла з Беларусі нават на паперы, фармальна, аўтарытарную краіну. Калі пасадзіць на пасаду прэзідэнта анёла, але даць яму права сядзець там пажыццёва і выдаваць акты, якія вышэй за законы, рана ці позна з анёла ўсё роўна атрымаўся б дыктатар. А людзі не анёлы, часам дыктатарскія паўнамоцтвы адразу трапляюць далёка не ў лепшыя рукі.

Але мы, хутчэй за ўсё, не паспеем адчуць пазітыў ад гэтых двух паправак, таму што гэтая Канстытуцыя наўрад ці пражыве нашмат даўжэй, чым Лукашэнка будзе захоўваць рычагі ўлады. Яна ўсё яшчэ будзе выглядаць яго спадчынай, праціснутым без канкурэнцыі, і на фоне самых жорсткіх рэпрэсій у Еўропе з пачатку стагоддзя. Акрамя таго, яна не вырашае базавых праблем беларускай палітыкі: захоўвае прэзідэнцкую вертыкаль, не стварае паўнавартаснага падзелу ўладаў, не дэмакратызуе выбарчую сістэму, не робіць суды незалежнымі і не дадае падсправаздачнасці іншым органам улады.

Тым не менш любы пераемнік Лукашэнкі, калі яму давядзецца працаваць пры гэтай Канстытуцыі, будзе заходзіць на сваю пасаду з усведамленнем, што тэрміну ў яго два, а час каралеўскіх эдыктаў скончыўся. Калі захочацца узурпаваць у сваіх руках уладу, то прыйдзецца рабіць гэта не па законе, як можна зараз, а налягаючы на фальсіфікацыі на выбарах і іншыя палітычныя маніпуляцыі. А гэта глеба для новых усплёскаў масавай незадаволенасці.

Нарэшце, трэцяя выснова: новая канстытуцыя не дае пераканаўчага адказу на пытанне, чым зоймецца сам Лукашэнка. Так, у праекце прапісаны гарантыі недатыкальнасці былым прэзідэнтам, але ж першаму з іх будзе відавочна мала ахоўваемай хаткі ў Драздах або Александрыі.

Калі мы знаходзімся ў логіцы абяцанняў Лукашэнкі не ісці на новы тэрмін, але застацца ў палітыцы (сумненняў у другім пажаданні няма, а вось з першым прагнозы бессэнсоўныя), то відавочным месцам для яго ганаровай пенсіі становіцца Прэзідыум Усебеларускага народнага сходу.

Гэты цудоўны, нікім не абіраны орган ўносяць у Канстытуцыю без асаблівых дэталяў аб парадку яго працы. Абірацца ВНС будуць не зразумей як, гэта значыць па факце — фармавацца вертыкаллю ўлады. У яго складзе — дэпутаты парламента і дэлегаты ад мясцовых саветаў.

У яго ў асноўным абстрактныя і таму пустыя паўнамоцтвы, накшталт адабрэння «стратэгіі развіцця грамадства» і прыняцця мер «па забеспячэнні грамадзянскай згоды». Два важныя правы — імпічмент прэзідэнта, які забралі ў парламента, і зацвярджэнне легітымнасці (што б гэта ні значыла) выбараў кіраўніка дзяржавы.

Імпічмент па беларускай Канстытуцыі і дагэтуль быў амаль немагчымым мерапрыемствам. А цяпер ён становіцца яшчэ менш верагодным, улічваючы, што трэба атрымаць не толькі галасы большасці дэпутатаў парламента, але і больш за дзве траціны дэлегатаў ВНС.

Прызнанне выбараў прэзідэнта «нелегітымнымі» — наогул прававы нонсэнс. Гэта значыць, ЦВК зацвердзіў вынікі выбараў, суды адхілілі ўсе скаргі, але дэлегатам ВНС вынікі не спадабаліся, і яны іх адмянілі? Гэта дзіўнае дубляванне функцый, якое толькі стварае глебу для канфліктаў паміж апазіцыяй, якая перамагла на выбарах, і ўладай, якая не жадае расціскаць свае сінія пальцы. Ніякай стабілізацыяй сістэмы тут не пахне. Першае, што ў такім выпадку зробіць абраны народам, але не ўчыніўшы УНС прэзідэнт, — пакліча сваю большасць выйсці на вуліцы і выкінуць путчыстаў з іх залы пасяджэнняў.

Калі ж разглядаць ВНС, як балкон, з якога Лукашэнка хоча трымаць пад кантролем пераемніка, то гэта вельмі нетрывалы балкон. Калі паміж імі адбываецца канфлікт, то ўсе рычагі рэальнай выканаўчай улады і кантроль за сілавікамі застаюцца ў прэзідэнта. Дарэчы, і Савет Бяспекі таксама захоўваецца за ім.

Умоўны Лукашэнка ў сваім прэзідыуме УНС не зможа нават дамагчыся прыезду дэлегатаў на пасяджэнне, каб зрушыць пераемніка — вертыкальшчыкі на месцах па загадзе свайго новага боса проста не дадуць дэлегатам транспарт, а сілавікі дапамогуць растлумачыць тым, хто не зразумеў, што лепш пасядзець дома. Бо відавочна, што, калі пераемнік вырашыць выйсці з-пад кантролю Лукашэнкі, ён прэвентыўна выдаліць з урада і сілавога блока ненадзейных, якія засталіся яму ў спадчыну людзей.

Атрымліваецца, што па прапанаванай на адабрэнне Лукашэнку схеме, прэзідэнт застаецца адзінай рэальнай крыніцай улады. Ні прэм'ер, ні спікер парламента, ні вярхоўны жрэц УНС не змогуць штосьці супрацьпаставіць рэальнаму і юрыдычнаму кантролю за вертыкаллю.

Такім чынам, па гэтай Канстытуцыі Лукашэнка не зможа доўга кантраляваць краіну з любой іншай пасады, акрамя прэзідэнта. Яму прыйдзецца альбо прыняць ганаровую пенсію, альбо працягваць чапляцца за пост, прама парушаючы свае абяцанні пра апошні тэрмін.