Выданні Францыска Скарыны як спадчына Кіеўскага праваслаўя

Адным з найбольш дыскусійных пытанняў аб прыналежнасці спадчыны Ф. Скарыны — гэта пытання аб яе месцы ў агульнае спадчыне Кіеўскага (Беларускага ды Украінскага) праваслаўя

Шэраг даследчыкаў справядліва лічыць, што спадчына Ф. Скарыны, або прынамсі яе большая частка, належыць да беларускай часткі агульнай культурнай спадчыны Кіеўскае Праваслаўнай мітраполіі Канстанцінопальскага Патрыярхату. Іх апаненты адмаўляюць гэта сцверджанне, грунтуючыся на канфесійнай прыналежнасці першадрукара, а таксама на адсутнасці дабраслаўлення ягонай дзейнасці з боку архірэяў Кіеўскае праваслаўнае мітраполіі ды камерцыйны (або агульна-асветніцкі, гуманістычны) характар выдавецкай дзейнасці Ф. Скарыны. У дадзеным артыкуле мы паспрабуем разабрацца ў гэтай дыскусіі.

Ад пачатку трэба адзначыць, што сучасныя даследчыкі падзяляюць усю спадчыну Ф. Скарыны на дзве часткі: “перакладзеныя Скарынам самастойна 22 кнігі Старога запавету, выдадзеныя ім у Празе ў 1517–1519 гг., i царкоўнаславянскія кнігі, перадрукаваныя з рукапісных арыгіналаў, — пражскі «Псалтыр» 1517 г., віленская «Малая падарожная кніжка» каля 1522 г. i «Апостал» 1525 г.” [1, ст. 9]. І хоць, па нашым меркаванні, такі падзел вельмі грубы ды наогул “выбівае” большую частку спадчыны Скарыны з беларускай культурнай прасторы, з ім можна пагадзіцца як з умоўным падзелам уласнай творчасці асветніка, якая стаіць асабняком, ды ягонай працай у агульным рэчышчы спадчыны Кіеўскага (Беларускага) Праваслаўя. Уласна вакол “царкоўнаславянскае” спадчыны і вядуцца асноўныя дыскусіі.

На наш погляд, праблема адрыву часткі спадчыны Ф. Скарыны ад спадчыны Кіеўскага Праваслаўя агулам ды беларускага праваслаўя ў прыватнасці, вынікае ў тым, што сучасныя навукоўцы разглядаюць яе ў адрыве ад беларускай праваслаўнай рукапіснай кніжнай традыцыі ды ніяк не каментуюць пэўныя моўныя асаблівасці. І тут нам варта звярнуцца да гісторыі фармавання такой з’явы як “беларускі ізвод царкоўнаславянскай мовы”.

Фармаванне ізводаў пачалося практычна адразу пасля дзяржаўнае хрысціянізацыі Кіеўскае Русі, калі пры саборах і манастырах з’явіліся скрыпторыі. Практычна ўсе даследчыкі згодны, што ўжо ад пачатку ХІ ст. на землях Беларусі ды Украіны не толькі перапісвалі балгарскія рукапісы, а і рабілі ўласныя пераклады. Пры гэтым, ужо расійскія даследчыкі вызнавалі — да канца ХІ ст. ужо склаўся ўласны “рускі ізвод” (мова ідзе аб Кіеўскім ізводзе) [2, ст. VIII — IX].

З паўстаннем скрыпторыяў практычна ва ўсіх сталіцах княстваў Кіеўскае Русі, пачалося фармаванне і мясцовых ізводаў. Ужо да канца ХІІІ – пачатку ХIV стст. тут канчаткова сфармавалася некалькі групаў ізводаў: украінскі, беларускі і рускі (у тэрміналогіі расійскіх даследчыкаў ХІХ — пачатку ХХ ст.: паўдзённарускі, заходнерускі ды велікарускі). Менавіта па гэтай класіфікацыі апісваліся рукапісы збораў, у тым ліку — біблійныя ды багаслужбовыя.

Разам з тым, само вызначэнне менавіта ізводу, а не мовы дадзенага рэгіёну — справа досыць складаная. Да сёння не існуе навуковых алгарытмаў, якія б давалі яго выразнае размежаванне з пісьмоваю мовай ХІІ – ХVIІ стагоддзяў.

Так, напрыклад, акадэмік Яўхім Карскі адносіць Псалтыр 1296 г., з збору Маскоўскае сінадальнае бібліятэкі, да беларускіх перакладаў [3, ст. 22], а расійскія даследчыкі — толькі “заходнерускі ізвод”. І падобных прыкладаў можна прывесці вельмі багата.

Дык што ж прадстаўляе сабой “беларускі ізвод” і чаму яго патрэбна далучыць да пісьмовай спадчыны Кіеўскага Праваслаўя і, адпаведна, чаму з гэтага пункту гледжання патрэбна разглядаць прыналежнасць “царкоўнаславянскіх” кніг Ф. Скарыны?

Калі ідзе пытанне аб вызначэнні ўласна “ізводу царкоўнаславянскае мовы”, дык гэта тэкст, у якім частка малазразумелых словаў класічнай царкоўнаславянскай мовы заменена на словы нацыянальнай мовы часу стварэння рукапісу, а таксама зменена вымаўлення пэўнай колькасці класічных царкоўнаславянскіх словаў. Але пакуль ніхто не вызначыў, які, уласна, працэнт словаў нацыянальнай мовы аддзяляе ізвод ад пісьмовай мовы і, па-другое, якім чынам вызначыць простую змену вымаўлення ад адаптацыі класічных царкоўнаславянскіх тэрмінаў у нацыянальную мову.

Асноўнай падставай з’яўлення беларускага ізводу, як і ізводаў іншых народаў, было тое, што ў скрыпторыях пачалі працаваць перакладчыкі і перапісчыкі мясцовага паходжання. Менавіта яны рупіліся аб тым, каб максімальна данесці біблійныя і царкоўныя тэксты да свайго народу. Але не будзем забывацца і тое, што т.зв. “свецкія пісцы” у ХІV – ХVІ стагоддзях навучаліся грамаце выключна ў царкоўным асяродку, а іх галоўнымі падручнікамі былі Псалтыр, Апостал і Часаслоў.

Наогул, менавіта Псалтыр, Апостал, Часаслоў і, часткова, Евангелля былі найбольш пашыранымі рукапіснымі кнігамі ў свецкім асяродку. Гэтаму спрыяла шэраг фактараў, у тым ліку тое, што менавіта гэтыя кнігі найбольш ужываюцца ў штодзённым рэлігійным жыцці чалавека. Апрача гэтага, Псалтыр, Апостал і большую частку малітваў Часаслова, дазвалялася чытаць пад час богаслужэння свецкім людзям, бо чыны спевакоў і чытальнікаў былі ў кліры пераважна кафедральных сабораў ды манастыроў. Нават функцыі дзяка часам выконваў свецкі чалавек.

Такім чынам, па нашым меркаванні, цалкам лагічна выглядае той факт, што большасць ізводаў, максімальна набліжаных да свецкай пісьмовай мовы ХІV – ХVІ ст., мы сустракаем менавіта ў згаданых вышэй кнігах, якія, уласна, аднымі з першых выдаў Францыск Скарына.

Разгледзім “царкоўнаславянскія” выданні Ф. Скарыны.

Псалтыр

Тое, што выдадзеная Ф. Скарынай ў 1517 р. “Псалтыр” прызначалася менавіта праваслаўным, не мае сумневаў. «Псалтыр» падзелены на 20 кафізмаў згодна праваслаўнай традыцыі, а таксама пададзены Псальма 151. Але мова гэтага выдання выразна адрозніваецца ад мовы кніг Старога Запавету, якія таксама выдаваліся першадрукаром у Празе. Таму пераважная большасць даследчыкаў падтрымлівае сцверджанне аб тым, што пратографам “Псалтыры” з’яўляецца адна або некалькі беларускіх рукапісаў, якія Ф. Скарына прывёз з Полацку [4, ст. 251].

Разам з тым, улічваючы ўзрост Ф. Скарыны на момант ад’езду на навуку ды адсутнасць у яго ўсякага царкоўнага сану, сцверджанне Я. Неміроўскага аб тым, што Ф. Скарына мэтанакіравана шукаў у “манастырскіх бібліятэках Вялікага княства лепшыя спіскі Псалтыры”, падаецца нам вельмі сумнеўным. Больш верагодна, што малады Ф. Скарына ўзяў з сабой адзін або некалькі пашыраных менавіта ў Полацку рукапісных копій “Псалтыры”.

У падтрымку пададзенай вышэй думкі сведчыць і мова скарынаўскага выдання “Псалтыры”.

Так, ужо ў ХІХ ст. шэраг расійскіх даследчыкаў вызнавалі, што мовай “Псалтыры” фактычна з’яўляецца беларускі ізвод [4, ст. 257]. Асабліва гэта бачна з працы Аляксея Віктарава, які праводзіць параўнанне з варыянтам Псалтыра 1259 г., які, як мы ўжо адзначалі, акадэмік Яўхім Карскі адносіць да беларускіх перакладаў. Пры гэтым усе даследчыкі сходзяцца ў тым, што гэта не быў новы пераклад.

Такім чынам, можам зрабіць вывад, што Псалтыр, надрукаваная Ф. Скарынай у Празе, безумоўна, належыць да спадчыны Кіеўскага Праваслаўя ды фактычна рэпрэзентуе полацкі дыялект беларускага ізводу, а праўкі Ф. Скарыны насілі нязначны рэдактарскі характар.

Малая падарожная кніжыца ды Апостал

Пад назвай “Малая падарожная кніжыца Ф. Скарыны” разумеецца кніга-канвалют, якая ўключае ў сябе 21 выданне: Псалтыр, Часаслоў, Шасціднеў, Пасхалію, Канон труне Гасподняй, Акафіст труне Гасподняга, Канон архангелу Міхаілу, Акафіст архангелу Міхаілу, Канон Яну Папярэдніку, Акафіст Яну Папярэдніку, Канон цудатворцу Мікалаю, Акафіст цудатворцу Мікалаю, Канон апосталам Пятру і Паўлу, Акафіст апосталам Пятру і Паўлу, Канон Багародзіцы, Акафіст Багародзіцы, Канон прасалодкаму імю Ісуса, Акафіст прасалодкаму імя Ісуса, Канон крыжу Гасподняму, Акафіст крыжу Гасподняму, Паслядоўнасць царкоўнага сходу і агульнае пасляслоўе.

Увесь тэкст кнігі, апрача пасляслоўя, добра вядомы з багаслужбовых рукапісаў ХІV – ХVІ ст. Тут мы не знаходзім ніякіх адыходаў ад праваслаўных канонаў: Ф. Скарына прытрымліваецца праваслаўнага календара, выкарыстоўвае Іерусалімскі (і Студыцкі) статуты, якія ўжываліся на той час Кіеўскім праваслаўем, а таксама дае прамую канстатацыю канфесійнасці выдання: «Зацвердзі Божа, святую праваслаўную веру праваслаўных хрысціян на вякі вякоў» [4, ст. 9-10].

Пры гэтым моўныя асаблівасці выдання, таксама як і ў Псалтыры 1517 г., цалкам укладаюцца ў вызначэнне беларускага ізводу, які актыўна ўжываўся ў богаслужбовай літаратуры таго часу. Напрыклад, “змяшэнне літар е i ѣ з’яўляецца наогул адной з самых паказальных рыс трансфармацыі царкоўнаславянскай мовы на беларускай глебе ў асобны тып яе, што асабліва інтэнсіўна адбывалася ў XV — XVI стст.” [6, ст. 13].

Адзінае, чым апелююць праціўнікі далучэння дадзенага выдання Ф. Скарыны да агульнай спадчыны Кіеўскага Праваслаўя, з’яўляюцца акафісты. Тут галоўным аргументам нашых апанентаў ёсць “розначытанне з іншымі спіскамі” [7, ст. 67-68] ды адсутнасць некаторых з іх у рукапіснай традыцыі Кіеўскага Праваслаўя.

Што датычыцца першага аргумента, дык мусім нагадаць, што розначытанне пэўных малітваў і рубрык з’яўляюцца звычайнай справай для рукапіснай традыцыі ды прысутны нават у такім адказным тэксце як літургія адной рэдакцыі [8, ст. 405-406]. Да таго ж, падобнае адрознення тэкстаў акафістаў мы маем і ў афіцыйных друкаваных праваслаўных выданнях ХVІІ – ХVІІІ стст.

Другі аргумент, які пераважна грунтуецца на працы расійскага даследчыка Аляксея Папова [9], таксама выклікае багата пытанняў. Па-першае, рукапісных кірылічных зборнікаў ХV – ХVІ стст., якія б утрымлівалі акафісты, захавалася вельмі мала. Гэта, на наш погляд, найперш тлумачыцца тым, што акафісты не ўваходзяць у цыкл богаслужэбнага кола. Па-другое, надрукаваныя Ф. Скарынай акафісты, рукапісныя пратографы якіх не ўказаны ў працы А. Папова, у далейшым неаднойчы перапісваліся ды перавыдаваліся ў афіцыйных выданнях Кіеўскай Праваслаўнай мітраполіі. А паколькі выданні Ф. Скарыны не мелі афіцыйнага дабраслаўлення тагачаснай праваслаўнай герархіі, перадрук падобных акафістаў, хоць і з нязначнымі зменамі, мусіў мець больш пераканаўчыя аргументы, чым выключна ягоныя выданні. Такім чынам, цалкам лагічна зрабіць вывад аб існаванні іх кірылічных пратографаў ХV ст., якія проста не захаваліся. Ну і, па-трэцяе, такіх акафістаў усяго некалькі і адкідаць праз іх спадчыннасць усяго выдання немагчыма.

Абагульняючы ўсе факты, можна з упэўненасцю аднесці “Малую падарожную кніжыцу” Ф. Скарыны да беларускай спадчыны Кіеўскага Праваслаўя.

Яшчэ менш пытанняў, адносна прыналежнасці выклікае выдадзены Ф. Скарынай “Апостал”. Ягоны тэкст цалкам адпавядае тэксту вядомых рукапісных выданняў, а моўныя адрозненні з аналагічнымі рукапісамі маскоўскага або паўднёваславянскага паходжання, як мы ўжо адзначалі вышэй, — беларускаму ізводу царкоўнаславянскай мовы.

З вышэй выкладзенага бачым, што выданні Ф. Скарыны (“Псалтыр”, “Малая падарожная” кніжыца і “Апостал”) без сумневу адносяцца да беларускай спадчыны Кіеўскага Праваслаўя. Таму даты іх выдання ёсць гістарычнымі датамі для сучаснага Беларускага і Украінскага Праваслаўя.

Крыніцы

1. А. М. Булыка, А. I. Жураўскі, У. М. Свяжынскі. Мова выданняў Францыска Скарыны. М., 1990.

2. Гильтебрандт П.А. Туровское евангелие одиннадцатого века. Вильна, 1869.

3. Западнорусские переводы Псалтыри в XV-XVII веках. Варшава, 1896.

4. Немировский Е.Л. Франциск Скорина-жизнь и деятельность белорусского провсетителя. Мн.,1990.

5. Уляхин М. Полная биография Георгия (Доктора медицинских и свободных наук Франциска) Скорины. Полоцк: Наследие Ф.Скорины, 1994.

6. Мова выданняў Францыска Скарыны. Мн., 1990.

7. Яскевіч А. Францыск Скарына як духоўны пісьменнік. //480 год беларускага кнігадрукавання. Матэрыялы трэціх Скарынаўскіх чытанняў. Мінск, 1998.

8. Голубинский Е. История Русской Церкви. Том 2. Часть 2. М., 1911.

9. Попов А.В. Православные русские акафисты. Казань, 1903.

 прат. Сяргей Горбік, Хмяльніцкая епархія УПЦ КП, krynica.info