«Твор, створаны на аснове творчай задумы»
Я не падзяляю заклапочанасці маіх калегаў толькі што падпісаным Кодэксам аб культуры. Бо тая заклапочанасць зыходзіць з вельмі ліслівага дапушчэння, што дзейнасць дзяржаўных органаў знаходзіцца ў нейкай залежнасці ад заканадаўства.
У той час як Раману Жыгараву з Akute адмовілі ў наданні статусу творчага работніка без усялякага кодэкса проста таму, што не ведае нотаў. Дый пункт 1.15 падпісанага кодэкса сведчыць, што «творчы работнік – грамадзянін, які займаецца творчай дзейнасцю, незалежна ад таго, з’яўляецца ён чальцом творчага саюза ці не», то бок пра ноты там ні слоўца.
Маё адчуванне такое: дзяржаўныя ўстановы выжываюць па-свойму, кіруючыся ў пакаранні грамадзян біхевіярызмам і лаяльнасцю, дэпутаты, якім трэба дэманстраваць нейкія вынікі сваіх чатырохгадых сідак (не народу, зразумела, дэманстраваць – прэзідэнту) – пішуць тэксты, якія ў выніку кампрамісаў з боку грамадства дагэтуль называюцца законамі. Я не юрыст і не магу ацаніць тыя тэксты з пункту гледжання адпаведнасці міжнародным нормам. Але я пісьменнік і таму пакідаю за сабой права ўспрымаць гэтыя тэксты па ўзроўні іх пісьменнасці і адпаведнасці здароваму сэнсу. Што, уласна, і раблю.
Пачынаючы рэцэнзію на Кодэкс аб культуры (КаК), я зазначу, што гэты дакумент – ці не найлепшая чытанка на сезон адпачынкаў. Ён дынамічны ў сваім памкненні ўскладніць жыццё як мага большай колькасці жыхароў краіны – ад музейшчыкаў, да тых, хто заняты народнымі рамёствамі (віншую іх з неабходнасцю праходзіць экспертызу «вырабаў» у Экспертнай камісіі! Вучыце ноты, як грыцца!). Ён смешны, прычым смешны так, як бываюць смешныя commedia dell’arte – уласнай сур’ёзнасцю.
Трэба зазначыць, што, як усё найлепшае ў гэтым свеце, «КаК» даволі складана знайсці. Вось так выглядае старонка праекта дакумента на сайце Мінкульта. Вось так – вынікі пошуку ў Гугле з памкненнем знайсці апошнюю рэдакцыю тэксту. Мы бачым шмат прэсы, шмат апісанняў, але толькі не сам дакумент. Я не здолеў адшукаць тэкст на сайце Палаты, толькі «Інфармацыю па праекце». Я ўсё разумею, было два чытанні, праект ужо не актуальны, але ці не варта было б зрабіць закон максімальна даступным? Прэзідэнт яго ўжо зацвердзіў, дык дзе папулярызацыя? Без падключэння асабістых кантактаў я б на гэты цуд славеснасці не выйшаў.
Тэкст нездарма называюць галоўным вынікам Года культуры. Ён мае памеры немалога рамана: 227 староначак старанна наклацана 15-м таймсам. Пасля зместу ідуць «Асноўныя тэрміны» – раздзел, быццам напісаны Павічам, які начытаўся Лёліка Ушкіна. Вось прыклад: «Арганiзацыя культуры – юрыдычная асоба, якая ажыццяўляе ў якасцi асноўнай дзейнасцi культурную дзейнасць». Тут нельга было сказаць па-людску: «якая ажыццяўляе культурную дзейнасць».
Ці вось яшчэ: «дзеячы культуры і мастацтва – работнікі культуры і творчыя работнікі, якія маюць ганаровыя званні Рэспублікі Беларусь у сферы культуры і (або) іншыя дзяржаўныя ўзнагароды Рэспублікі Беларусь за дасягненні ў сферы культуры». Без узнагарод ты не дзеяч культуры. Не чытайце мой тэкст, таварышы, яго напісаў не дзеяч культуры, далёкі ад ажыццяўлення ў якасці асноўнай дзейнасці культурнай дзейнасці (вось, я ўжо пачаў мысліць як яны).
Пункт 1.11. «Мастацкая творчасць – стварэнне твораў мастацкай літаратуры і мастацтва, іх выкананняў і (або) іх выкананне». Супакойце мяне, калі ласка! Скажыце, што я чытаю праект, а не тое, што падпісаў прэзідэнт і што ўвойдзе ў нашыя жыцці законам, якому мне трэба будзе падпарадкавацца!
Пасля вось такой агульнай часткі пачынаюцца ўдакладненні: пералік наяўных норм (раздзел называецца, падрыхтуйцеся, «Заканадаўства аб культуры і яго дзеянне» – быццам гаворка ідзе пра фармакалогію), апісанне дзяржаўнай палітыкі, кантроль, фінансаванне – карацей, усё, што звычайна скарачаецца словамі «бла-бла-бла» і ў найлепшым выпадку трапляе ў прэамбулы сур’ёзных дакументаў. Дзівосы пачынаюцца з раздзела 2, які пералічвае суб’ектаў культурнай дзейнасці, і паглыбляюцца ў раздзеле «Культурная дзейнасць».
Ты ўчытваешся ў гэтыя каструбаватыя спробы чынавенства вызначыць, што такое натхненне і творчы працэс, і пачынаеш разумець, што калектыўная свядомасць ананімнага масавага дзяржаўнага пісара нарэшце стварыла артэфакт, які кажа пра Беларусь больш, чым кіно, тэлевізар і сайты. Разумееце, там ёсць нават раздзел «Правы грамадзян у сферы народных мастацкіх рамёстваў», і ён вялікі, і ён павучальны, і ад яго патыхае такой анталагічнай зімой, што нічога, уласна, дадаваць не трэба.
Ці вось гэта: «Грамадзяне Рэспублікі Беларусь у сферы культуры маюць права на: годны ўзровень культурнага жыцця (!!!); удзел у культурным жыцці; эстэтычнае выхаванне (!!!); атрыманне, захоўванне і распаўсюджванне поўнай, дакладнай і своечасовай інфармацыі аб культурным жыцці (ну крута ж!); свабоду творчай дзейнасці (…)абскарджанне дзеянняў арганізацый культуры і іх работнікаў, якія парушаюць правы грамадзян у сферы культуры», – і г.д., спіс бясконцы.
Праз нейкі час, праведзены сам-насам з гэтай бібліяй рэгуляванца, пачынаеш разумець прыроду беларускага заканадаўства, ягоную прытоеную сутнасць. Вось у Сярэднявеччы людзі стваралі велізарныя кодэксы, у якіх імкнуліся пералічыць усе з’явы наваколля, бо ім падавалася, што так яны спасцігаюць і фіксуюць рэальнасць. Беларуская сістэма засвойвае рэальнасць пуцём яе нармавання, перакладу на тарабарскую мову сваіх «норм».
«Глава 22. Кінематаграфічная дзейнасць. Артыкул 204. Фільм. 1. Фільм – аўдыявізуальны твор, створаны на аснове творчай задумы, які складаецца з зафіксаваных на матэрыяльных і лічбавых носьбітах і паслядоўна злучаных у тэматычнае цэлае выяваў (кадраў) з суправаджэннем або без суправаджэння іх гукам і прызначаны для ўспрымання з дапамогай адпаведных тэхнічных прылад».
Фільмы ўпарадкаваныя, можна весці наркамаўскі наратыўны АМАП некуды далей. Што цікава, маючы дакладнае апісанне «арганізацыі культурнага адпачынку (вольнага часу) насельніцтва (раздзел 26)», кодэкс не кажа нам нічога істотнага пра літаратуру. Вызначаючы, што такое «фільм» ці хто такія «клубныя работнікі» (учытайцеся ў гэта, супрацоўнікі берлінскага Tresor! «Клубныя работнікі – работнікі культуры, якія забяспечваюць арганізацыю клубам культурнага адпачынку (вольнага часу) насельніцтва»), кодэкс не вызначае паняццяў «кніга», «верш» ці «раман». Узніклі траблы з фармулёўкамі? Не ўзнялася рука на тое, што было ад пачатку свету (і што не вам, карузлікі, вызначаць)? Ці рыхтуеце асобны кодэкс аб літаратуры і літаратарах? (КіЛл)?
Дзяржаўныя медыі спрабуюць зрабіць выгляд, што «КаК» – пра захаванне спадчыны, пра архітэктуру і пра тое, што цяпер ва ўсіх музеях будзе як мінімум адна бюджэтная стаўка.
Свабодныя медыі крычаць пра артыкул 130, згодна з якім «культурная дзейнасць можа быць забароненая, абмежаваная або прыпыненая, калi пры яе ажыццяўленні распаўсюджваюцца паведамленнi, што знеслаўляюць гонар i годнасць прэзiдэнта, кiраўнiкоў дзяржаўных органаў…». Яны не ведаюць, што пункт ускочыў у Кодэкс з шостага артыкулу («Свабода творчай дзейнасці» Закона аб культуры, прынятага яшчэ ў 1991-м і дапоўненага пазней Палатай. Параўнайце: «Умяшанне дзяржаўных органаў (арганiзацый), iх службовых асоб, юрыдычных i фiзiчных асоб у працэс стварэння (…) твораў мастацкай лiтаратуры i мастацтва (…) не дапускаецца, за выключэннем выпадкаў, калi вынiкi творчага працэсу: змяшчаюць i распаўсюджваюць паведамленнi, што знеслаўляюць гонар i годнасць (…) кiраўнiкоў дзяржаўных органаў».
І толькі я адзін, здаецца, зразумеў, што атрыманы дакумент – проста смешны тэкст для чытання на вакацыях. Напрыканцы сфармулюю асноўныя высновы з прачытанага ў спадзяванні, што гэта дапаможа дадаць плёну ў заканатворчы працэс:
1. Не ўсё тое добра, што напісана дзяржавай па-беларуску.
2. Апісваючы з’яву, вы не вымушаеце яе працаваць як вам трэба.
3. Перапісваючы нормы са старых законаў, вы не ствараеце новага закону.
4. У камісію па дапрацоўцы да другога чытання трэба ўключаць літаратараў – яны хаця б прыбяруць такія відавочныя памылкі, як працытаваны выраз «арганізацыю клубам культурнага адпачынку».
5. Да моманту дасканалага вывучэння дапасаванняў, выкарыстання дзеепрыметнікаў і дзеепрыслоўяў пастарайцеся і надалей трымацца як мага далей ад літаратуры.