Пушкін — наша «А хто ты такі?»

Маё семнаццацігоддзе прайшло пад лозунгам «Пушкін – наша ўсё». Так напісаў у 1859 годзе Апалон Грыгор’еў, а паўтарыў гэта (здаецца) у дні адкрыцця помніка паэту ў Маскве ў 1880 годзе Фёдар Дастаеўскі. У 1999 годзе ў мінскай школе дыктатура гэтага лозунгу прыгнятала мяне значна больш, чым сапраўдная дыктатура, якая тады ўсталёўвалася.

Гэта быў мой выпускны клас і год паступлення ва ўніверсітэт. Я была гуманітарыем, таму Пушкіным у яго 200-гадовы юбілей, які ў тады ўжо незалежнай Беларусі святкавалі ці не з большымі стараннасцю і размахам, чым у суседняй Расіі, для мяне было прасякнутае ўсё: трэба было чытаць, пісаць, удзельнічаць, адпавядаць. Дзеля кан’юнктуры я падрыхтавала даследаванне пра штодзённасць Аляксандра Пушкіна: што еў, піў, як выглядаў, хадзіў, размаўляў і на што жыў геній. Настаўніца рускай мовы палічыла: гэтая тэма ў юбілейны год стрэліць. Але на навуковай канферэнцыі школьнікаў у нашым раёне перамагла праца пра творчасць рускамоўнага габрэйскага пісьменніка – заслужана.
І ўсё ж усё было не дарма. Школа адкамандзіравала мяне яшчэ і на алімпіяду па беларускай мове, і я заняла трэцяе месца ў горадзе Мінску. Арганізатары мне патлумачылі, што я даволі сярэдне напісала лінгвістычны тур, але атрымала максімальны бал за водгук на верш адгадайце каго. Гэтая перамога дазволіла мне паступіць на рускую філалогію ў БДУ без іспытаў. Мае будучыя аднакурсніцы і лепшыя сяброўкі потым расказвалі: “Калі ты прыйшла ў аддзел адукацыі атрымліваць дыплом, мы ўсе схаваліся за калонай, і адтуль цябе разглядалі. Лічылася, што ў 11 класе заняць прызавое месца на гарадской алімпіядзе ўпершыню можна толькі па вялікім блаце”.
Што ж, калі ў маім выпадку і быў нейкі блат, то яго забяспечыў наўпрост Аляксандр Сяргеіч.
На выпускным вечары тэма дыктатуры Пушкіна і проста дыктатуры знітаваліся. Усім медалістам падарылі раскошны фаліянт Яўгена Анегіна ў беларускім перакладзе Аркадзя Куляшова, з факсімільным аўтографам Аляксандра Лукашэнкі.
А ў жніўні таго ж года мне пашчасціла на два тыдні патрапіць у моладзевы лагер у Пушкінскім запаведніку. Палаткі нашага атрада стаялі метраў за дзвесце ад культавай сядзібы ў Міхайлаўскім.
У Мінск з Міхайлаўскага я вярнулася ўжо беларускамоўнай.
Магчыма, менавіта таму, што Пушкін у той год быў "маё ўсё", больш за ўсё я тады палюбіла два важных тэксты пушкініяны ХХ стагоддзя. Па-першае, вядома, "Запаведнік" Сяргея Даўлатава – настольная кніга ўсіх, хто калі-небудзь, выслаўляючыся цытатай з Данііла Хармса, “спатыкнуўся аб Пушкіна”. А другі тэкст – гэта эсэ “Пушкін – наша нішто” філосафа Барыса Парамонава. У ім, паўтараючы Андрэя Сіняўскага (“Пустата – змест Пушкіна”), аўтар назваў пушкінскія вершы “пляценнем карункаў вакол пустаты”, увязаўшы гэта з філасофіяй Сартра і Гегеля. Але галоўнае, што мяне захапіла ў тэксце Парамонава, – гэта сам добры намер збіць, як полымя з сухой травы, той неверагодны афіцыёз і пафас юбілейнага 1999 года. Бо і праўда дасталі.
Прыкладна з таго часу мяне і займае пытанне: “Пушкін – наша хто?” Прычым пад “наша” я тут разумею “беларускае”. Не ведаю, кім я тады прыехала ў Пушкінскі запаведнік, але пакідала я яго дакладна беларусачкай. Здавалася б, пры чым тут Пушкін.
І тут варта звярнуцца да ўкраінскага досведу. Вось што сказаў пра Пушкіна Мікалай Гогаль: “Пушкін ёсць з’ява надзвычайная і, можа быць, адзіная з’ява рускага духу: гэта рускі чалавек у яго развіцці, у якім ён, можа быць, з’явіцца праз дзвесце гадоў. У ім руская прырода, руская душа, руская мова, рускі характар адбіліся ў такой жа чысціні, у якой адлюстроўваецца ландшафт на выпуклай паверхні аптычнага шкла”.
Мне пашанцавала. Чаму менавіта Гогаль зразумеў гэта пра Пушкіна, я зразумела тады ў Міхайлаўскім.
А за год да таго, у 1998-м, у свеце святкавалі 200-годдзе Адама Міцкевіча. Я даведалася пра гэта выпадкова – таму што выпісвала часопіс “Першацвет”. Да гэтай даты там надрукавалі верш вучаніцы мінскай 24-й гімназіі В. Мартынавай пра русалак Свіцязі. Так я заадно даведалася пра паэтку Вальжыну Морт, хай гэта і іншая гісторыя. Хоць, чаму іншая? Узаемаадносіны паэтаў у часе і прасторы – гэта адна вялікая гісторыя. Праз некалькі гадоў мы з Вальжынай разам ездзілі ў Кракаў і фатаграфаваліся каля помніка Міцкевічу. У адрозненне ад нас з Вальжынай, Міцкевіч у Кракаве ніколі не быў. У сэнсе, пры жыцці. У крыпце на Вавелі Вальжына ўкленчыла перад труной Міцкевіча, чым мяне вельмі здзівіла.
Міцкевіч і Пушкін ніколі не бывалі ў Мінску, але ім тут пастаўленыя помнікі. Прыкладна ў адзін час (1999 – 2003) і ў адной стылістыцы. Пра мінскі помнік Пушкіну шмат казалі ў студзені 2020 года, калі скульптуры размалявалі рукі чырвонай фарбай. Адказнасць узяў на сябе актывіст Філіп Шаўроў – ён адседзеў у турме чатыры месяцы за гэты ўчынак. У выніку разгарэлася вялікая дыскусія пра Пушкіна як сімвал Імперыі, так што гэты “акт вандалізму” (па версіі абвінавачвання) можна разглядаць як самы яркі палітычны беларускі перформанс. Да пачатку леташніх пратэстаў, зразумела.
Прычым мала хто ведае, што перформанс быў, па сутнасці, парным. У 2017 годзе мінскі помнік Міцкевічу пацярпеў аналагічным чынам. Хтосьці намаляваў на шчоках скульптуры слёзы светла-блакітнай фарбай.
Тады, калі ў Мінску ставілі гэтыя помнікі, я вывучала рускую, беларускую, польскую і чэшскую філалогію ва ўніверсітэце. У той час Пушкін і Міцкевіч хаатычна блукалі ў маёй свядомасці, раз-пораз спатыкаючыся адно аб аднога. Міцкевіч імкліва ўрываўся ў новы беларускі канон. На праграме гэта адбілася, у прыватнасці, у тым, што яго "чыталі" ў трох курсах: беларускай літаратуры 19 стагоддзя, польскай літаратуры і замежнай літаратуры эпохі рамантызму. У выніку кожны выкладчык адразу ж пытаўся: “Вам ужо чыталі да мянеМіцкевіча?” – і прапускаў, каб прысвяціць час іншым пісьменнікам. Нашаму патоку першым “прачытаў Міцкевіча” прафесар Мікола Хаўстовіч. Таму Адам Міцкевіч для мяне назаўжды класік беларускай літаратуры.
А вось пра Пушкіна я на філфаку не даведалася нічога новага. Акрамя хіба аднаго выпадку. Аднойчы 10 лютага ў аўдыторыю ўвайшоў выкладчык сучаснай рускай мовы і ўрачыста абвясціў: “Сёння дзень, калі памёр Аляксандр Сяргеевіч Пушкін. Кожны паважаючы сябе філолаг павінен памятаць гэтую дату і абавязкова адзначаць яе. Я, напрыклад, ужо адзначыў”. Перачакаўшы нашы смяшкі, ён працягнуў: “Я набыў у “Ведах”новы цудоўны этымалагічны слоўнік...”
Сёння, дарэчы, 10 лютага. Гэты дзень мы адзначалі, як маглі.
На старэйшых курсах, калі мы вывучалі методыку выкладання літаратуры, нам расказвалі, як пры дапамозе творчасці Пушкіна развіваць вучняў, вучыць іх любові, дружбе і ўзаемапавазе. Укладваць у іх усякія важныя каштоўнасці. Бо Пушкін, або Тургенеў, або Ясенін змешчаныя ў праграму па класах не проста так, а з якой-небудзь выхаваўчай сверхмісіяй. З праграмай па беларускай літаратуры ў Беларусі гэта, дарэчы, не працуе. Яна вучыць толькі любіць Радзіму (і ненавідзець літаратуру, як часта адзначаюць многія, хто вучыўся ў беларускай школе).
І тады я раптам згадала, што ў 1996 годзе, вясной, у восьмым класе на ўроку рускай літаратуры, настаўніца задала нам сачыненні паводле верша самі-ведаеце-каго “Свободы сеятель пустынный ...” Вучыцца ў тыя дні было няпроста – многае адцягвала. У горадзе ішлі пратэсты супраць Лукашэнкі, у закрытым двары нашай школы ў цэнтры Мінска ставілі ў рэзерв АМАП і нават паркавалі спецтэхніку. Сачыненне мы тады пісалі, можна сказаць, з натуры.
Наш клас не быў асабліва дружным і ніколі не збіраўся на сустрэчы выпускнікоў – упершыню я сустрэла многіх аднакласнікаў у сакавіку 2006 года на Плошчы. Выходзіць, свабодзе нас таксама навучыў Пушкін. Зрэшты, пра гэта пісаў яшчэ Парамонаў: “Пушкін не столькі мэта рускага развіцця, колькі яго ўмова і перадумова, ён ініцыюе гэтае развіццё, дае яму пачатак, супрацьстаючы рускаму быцьцю як нішто – як свядомасць і свабода”.
Але вернемся да методыкі выкладання. У 2003 годзе я прыйшла ўжо як маладая настаўніца на практыку ў адну мінскую гімназію, і першы ўрок літаратуры, які мне выпала весці ... Ну, карма ёсць карма.
"Хто такі Пушкін?" – не магла не спытаць я ў школьнікаў. Першым падняў руку Адам-Дамінік Бяляцкі, сын вядомага праваабаронцы: “Пушкін – гэта рускі паэт, у якога была беларуская няня”, – сказаў дзевяцікласнік.
Думаю, тады я канчаткова патлумачыла для сябе адносіны беларусаў з Пушкіным. Пушкін нам, у сутнасці, ніхто – але паколькі нам яго няспынна прыносяць, дораць, уцюхваюць ставяць на бачнае месца як помнік, сімвал, цытату або фігуру мовы, нам увесь час даводзіцца неяк ад яго адбудоўвацца, адштурхоўвацца, наладжваць з ім адносіны. І чым далей ад СССР, тым цікавей гэта выглядае.
Гэты тэкст я збіралася напісаць даўно, але ўсё не знаходзіла нагоды. Памятаю толькі, што ў 2009 годзе мне было рашуча не да Пушкіна. А вось у 2019-м я стаілася. Маральна падрыхтавалася да кідку русафобскай шавіністычнай пантэры 6 чэрвеня. І ведаеце ... 220-годдзе Пушкіна ў публічнай прасторы не адзначалася ў Беларусі наогул ніяк. З калумністаў пра гэтую дату прыгадаў толькі паважаны Сяргей Ваганаў.
Затое 24 снежня 2018 года галоўны інтэрнэт-рупар беларускага рэжыму – сайт БелТА – апублікаваў вялікі артыкул пра Адама Міцкевіча. На галоўнай ілюстрацыі быў мінскі помнік генію з трыма гваздзікамі ў руках – двума белымі і адным чырвоным.
Восенню 2020 года, у разгар пратэстаў, мае суседзі выбіралі сімвал і сцяг кварталу. А жыву я ў раёне, гістарычная назва якога – Пушкінскі пасёлак ... Ну, вы ўжо зразумелі ўсё пра маю карму. Такую назву раён атрымаў у 1937 годзе, у гонар стагоддзя смерці.
Прыкладна тады падпісанага мне Аляксандрам Лукашэнкам “Яўгена Анегіна” перакладаў на беларускую Аркадзь Куляшоў (зрэшты, гэта ўжо дакладна зусім іншая гісторыя, і лепш за ўсіх яе распавядае Ганна Севярынец).
Дык вось, мае суседзі фактычна ў адзін голас сказалі ў суседскім чаце: “Які Пушкін? Пры чым да нас Пушкін? Не будзе тут Пушкіна!” Толькі я – беларускамоўная пісьменніца і мая суседка – беларускамоўная гісторык – паспрабавалі заступіцца за генія суседняй краіны як за лакальны сімвал. І гэта, думаю, вельмі натуральнае развіццё падзей.
З 2000 па 2020 год я толькі і рабіла, што забывала Аляксандра Пушкіна, яго сяброў і (у асноўным) ворагаў, усё больш адкрываючы для сябе Адама Міцкевіча і яго асяроддзе (вы (не) здзівіцеся, але некаторыя ворагі Пушкіна былі адначасова сябрамі Міцкевіча). І ўвесь гэты час мяне не пакідала адчуванне жахлівага гуманітарнага падлогу, які апошнія гадоў так сто меў месца ў Беларусі. Бо пра любоў, сяброўства, свабоду і ўзаемапавагу можна расказваць беларускім школьнікам не на прыкладзе царскасельскіх ліцэістаў, а на прыкладзе віленскіх філаматаў і філарэтаў. Можна і нават трэба.
Зрэшты, няправільна сцвярджаць, што пушкінізацыя беларускай свядомасці – справа рук савецкай ідэалогіі, якая ўзвяла Пушкіна ў статус “беларускага ўсяго” на доўгія дзесяцігоддзі. Сучасная беларуская паэзія, па сутнасці, пачалася з “Тараса на Парнасе”. Аўтар паэмы, Канстанцін Вераніцын з Гарадка, настолькі легкадумна ставіўся да напісанага, што не папрацаваў, каб яго аўтарства засталося ў вяках. (Зрэшты, гэтатаксама зусім іншая гісторыя, і лепш за ўсіх яе распавёў Генадзь Кісялёў). Тэкст паэмы выдае ў Вераніцыне актыўнага ўдзельніка дыскусіі пра канон сучаснай яму рускай літаратуры: “Сам Пушкін, Лермантаў, Жукоўскі / І Гогаль шпарка Каля нас / Прайшлі, як павы, на Парнас”. Гэтыя радкі, дарэчы, былі напісаныя за чатыры гады да таго, як догму “Пушкін – наша ўсё” агучыў Апалон Грыгор’еў.
І прыкладна ў той жа час з’явіліся першыя літаратурныя пераклады на сучасную беларускую мову – і менавіта паэзіі Адама Міцкевіча (перакладчыкі – Аляксандр Ельскі, Вінцэнт Дунін Марцінкевіч).
Пушкін і Міцкевіч (ну слава Богу, хоць нешта!) былі знаёмыя. Яны былі аднагодкі (паўгода розніцы), атрымалі падобнае – найлепшае ў іх краіне ў іх час – адукацыя: Царскасельскі ліцэй і Віленскі ўніверсітэт. Яны не былі сябрамі ці нават прыяцелямі, як бы ні старалася давесці адваротнае савецкая крытыка, але безумоўна шмат чулі адзін пра аднаго. Улічваючы блізкасць усіх паэтаў у прасторы і часе, я інтуітыўна магу выказаць здагадку,што яны страшна адзін аднаго раздражнялі. Бо абодва мелі падобны статус у сваіх культурах – былі жывымі боствамі, культавымі маладымі талентамі, моднымі гасцямі інтэлектуальных салонаў – і нават падчас рэпрэсій 1820-х гадоў, як мяркуецца, па адной і той жа прычыне (за выключны талент) атрымалі больш мяккую, чым іх таварышы, ссылку. У іх не было шанцу зблізіцца – бо Пушкін у выніку абраў служыць Расійскай Імперыі, а Міцкевіч – з ёй змагацца. Як вынік, Міцкевіч так ні разу не пабываў у Кракаве ці Мінску, а Пушкін ні разу не выехаў за межы Расіі. Працягваючы думку Гогаля пра Пушкіна як рускага чалавеку ў яго развіцці, можна сказаць, што Міцкевіч гэта ў развіцці... Праўда, незразумела хто. Паляк? Беларус? Літовец? Усё гэта разам ці нічога з гэтага? І гэтая неадназначнасць – таксама вельмі істотная для нас, беларусаў, розніца паміж Міцкевічам і Пушкіным. Міцкевіч – незразумела хто, і таму наш. Пушкін – абсалютна ясна хто. І таму ён не наш. Рускі.
Дыфузія Пушкіна і Міцкевіча – самая захапляльная праява беларускай ідэнтычнасці ў нашыя дні, за якой можна назіраць бясконца і з папкорнам. І гэта, дарэчы, таксама вельмі ў духу Аляксандра Сяргеіча. Бо прамаўляючы: “Пушкін – наша ўсё”, – Апалон Грыгор'еў меў на ўвазе ў тым ліку тое, што вялікі паэт сінтэзаваў у сабе рускае славянафільства і заходніцтва.
Як у будучыні назавуць мінскі праспект Пушкіна, дзе ў жніўні 2020 года загінуў Аляксандр Тарайкоўскі? Мне чамусьці хочацца, каб неяк гучна і красамоўна. Напрыклад, праспект Філаматаў і Філарэтаў.