«Іду ў сад, дзе мне ўтульна і памоцна…» Ніна Мацяш — Антуан дэ Сент-Экзюперы

Сёння — дзень памяці пісьменніцы Ніны Мацяш.

«Мой Экзюперы» — так назвала сваё эсэ Ніна Мацяш пра ўлюбёнага французскага пісьменніка, якога цаніла за мужнасць, за філасофскую глыбіню і мудрасць, за пранікненне ў свет чалавечага і прыроднага космасу… Як зазначыла пісьменніца, ён прыйшоў да яе рана: «Не ў школе, праўда, а ўжо ў інстытуце, на лекцыях па французскай літаратуры. Прыйшоў увесь і назаўсёды».

Перш чым узяцца за пераклад, яна шукала інфармацыю пра самога пісьменніка, пра яго жыццё. У дзённікавых запісах ад 20 снежня 1982 года — даволі аб’ёмны канспект найбольш цікавых урыўкаў з кнігі М. Міжо «Сент-Экзюпери. Жизнь замечательных людей. Серия биографий» (Выпуск 9. — Москва, 1963).

Менавіта Ніна Мацяш адкрыла па-беларуску «Планету людзей» (1984, 1996). Менавіта гэты пісьменнік стаў ёй на ўсё жыццё тым садам, дзе ратавалася, дзе натхнялася, дзе гаварыла душою: «Я іду ў сад, дзе мне ўтульна і памоцна. Іду да Сябра, які і разважыць, і падбадзёрыць мяне сваім словам, паможа выверыць жыццёвы шлях. Які б твор ні разгарнула — «Начны палёт» або «Планету людзей», «Ваеннага лётчыка» або «Ліст да заложніка» — голас Ягоны — як лекі. Ад самоты, ад разгубленасці, ад зняверы, ад стомы. Пэўна, таму, што думкі пісьменніка — не адстароненае разумаванне, а вывераныя высновы і перакананні чалавека, які шмат перажыў, зведаў і радасці, і смуткі, і паразы, і перамогі».

Гэта Ніна Мацяш прывяла ў Беларусь «Маленькага прынца». Ён жыве ў беларускай прасторы разам са словам перакладчыцы ўжо больш як тры дзесяцігоддзі — у 2019 годзе з’явілася ўжо чацвёртае выданне гэтага твора. Ніна Мацяш напісала лібрэта, песенныя тэксты да спектакля, а музыку — кампазітар Валянцін Перапёлкін з Янава, і ў 2002 годзе ў Доме культуры ў Янаве адбыўся спектакль «Маленькі прынц», на ім прысутнічала і сама перакладчыца. «Гэты твор, — як вызначыла Ніна Мацяш, — можна параўнаць з чароўным жывільным дрэвам, у цудоўнай кроне якога кожнаму, ад малога да старога, знойдзецца адпаведны дзівосны плод».

Кнігі Антуана дэ Сент-Экзюперы сталі ўлюбёнымі кнігамі перакладчыцы Ніны Мацяш. Перакладала з ахвотаю, шукала ягоныя творы самастойна ці праз сваіх сяброў з Нямеччыны. Хацела ведаць больш пра яго зямное няпростае жыццё. На той час інтэрнэту ў Беларусі яшчэ не было, таму сябры прысылалі кнігі, адбіткі інфармацыі з перыёдыкі, копіі кніг. Ліставанне з Дзмітрыем Ярашэўскім адкрывае нам гэты няпросты шлях да многіх французскіх і франкамоўных пісьменнікаў.

У лісце ад 17 красавіка 1995 года, ведаючы, што Міця (так называла Ніна Мацяш Дзмітрыя) у хуткім часе будзе ў Францыі, яна звяртаецца да яго з просьбай: «Калі будзеце ў Францыі (а я ў гэтым не маю ніякага сумневу), то хай ужо будзе Вашая ласка пашукаць там «Дзённік» Жуля Рэнара і перапіску Антуана дэ Сэнт-Экзюперы. Буду шчыра ўдзячная. Магчыма, некалі перакладу на беларускую гэтыя рэчы».

Дасылаючы паштоўку з Авіньёна, Дз. Ярашэўскі паведамляў: «Учора мы наведалі гэты цудоўны горад, пра які Вы, напэўна, многа чулі. Горад жыве своеасаблівым жыццём. Гэта трэба пабачыць. Кніжку J. Renard «Journal» я знайшоў адразу, але «Correspondanci» A. Exupery няма. Можа, назва гучыць іначай. Напішыце мне назву па-французску, я закажу з Готы. Вы ведаеце яго кніжку “Terre des homes”?»

Радавалася, атрымаўшы вестку, што сябра шукае неабходныя ёй выданні: «Кажаце, натрапілі на Рэнара. Дзякую! Што да ліставання Экзюперы, на жаль, я не ведаю, пад якой назвай яно магло выдавацца. Магчыма, у выбраных творах? А мо й асобна (гэта нават верагодней). Я маю арыгінал «Планеты людзей», дзе змешчаны «Начны палёт», «Планета…», «Ваенны лётчык» і «Ліст да заложніка». Усё гэта выйшла асобным выданнем у маім перакладзе па-беларуску. Ёсць у мяне і «Citadelle» ягоная, калі адважуся, то, магчыма, перакладу і гэтую рэч. Экзюперы мой любімы аўтар, адсюль і гэткая ўвага да яго» (26 ліпеня 1995 г.).

У лісце ад 29 верасня 1995 года Н. Мацяш дзякавала за знойдзеныя матэрыялы: «Усцешыла Вашае паведамленне пра лісты да маці Экзюперы. А да жонкі, да Кансуэлы, да сяброў? Вельмі шчыра дзякую, дружа, за турботу». Асаблівая радасць была, калі трымала кнігі французскага пісьменніка ў руках.

Ніна Мацяш 19 красавіка 1996 года паведамляла: «Шчыра дзякую, Дзімачка, за кнігі. «Courrier sud», праўда, можна было не купляць, я маю гэты твор, і пераклала яго. Усе ж астатнія — цікавыя рэчы. Улічваючы Вашу прапанову, звярнула ўвагу й на спіс новых выданняў. Калі гэта не ляжа каменем на Ваш бюджэт, была б удзячная за «Maximes d’Epikure» і «Les Contes merveilleux» de Hermann Hesse. А можа яшчэ натрапіцца якая-небудзь танная анталогійка сучаснай французскай паэзіі: я яе зусім не ведаю. Зрэшты, не дужа цямлю, калі я папрацую нават над ужо набытым і перададзеным Вамі».

15 кастрычніка 1996 года: «Да “Цытадэлі” яшчэ не прыступала, нешта не магу й кнігу адшукаць, пры пераездзе шмат што ў хованкі са мною згуляла; зрэшты, я й шукаю яшчэ не дужа заўзята, бо маю што рабіць, каб да звыклага ўтулля й новае жытло давесці.

З удзячнасцю прымаю Вашае запрашэнне пагасціць у Вас пры нагодзе. Богведама, калі, і ці надарыцца ўвогуле яна, але хацелася б скарыстацца й магчымасцю замацаваць нямецкую мову: размаўляць я амаль не магу на ёй, усё забылася. І ў Францыю хочацца! Ды дзе грошай набрацца? Перавыдалі ў серыі «Школьная бібліятэка» мой пераклад «Планеты людзей» і «Маленькага прынца», дык заплацілі …730.000 беларускіх рублікаў! Пры цяперашнім курсе валютным гэта 35 даляраў…».

Праца над перакладамі працягвалася. Ліст Ніны Мацяш ад 11 лютага 1998 года Міцю Ярашэўскаму адкрывае нам старонкі жыцця і працы перакладчыцы:

«Дзякую за ліст, за здымак. <...> Здаецца, я пісала табе, што планавала легчы ў Сяльцы ў лякарню дзён на дзесяць. Тэрмін задоўжыўся напалавіну, бо быў высакаваты, як для мяне, ціск, дык Сяргей Сяргеевіч (помніш яго?) спачатку яго адладжваў, а пасля ўжо і за хрыбет узяўся. Зараз адчуваю сябе значна лепш, С. С. паздымаў усе блокі остэахандрозныя. Ляжала я з сястрой Оляй, дык і яе «падрамантаваў».

Я працавала там, пераклала ўсяго petit Nikola, праўда, яшчэ патрабуецца праца з ім за друкаркай, але — радуюся, што зрабіла гэтую работу і, здаецца, няблага. Знайшоў мяне там, у Сяльцы, і заказ Норберта на слоўка пра Эльке Эрб. Галя потым адфаксоўвала яго ў Берлінскі ўніверсітэт, але, баюся, што запазніўся мой той матэрыял, бо трэба было да 30 студзеня, а факс пайшоў аж 2 лютага. Норберт пакуль маўчыць. Эльке — не ведаю, калі — 60 гадоў…».

Урывак з ліста Н. Мацяш ад 16 сакавіка 1998 года:

«Упакавала я Nikolas свайго ў папкі, пры нагодзе перадам у Мінск, а не, дык самі з Галяю адвязем, калі паедзем на з’езд пісьменнікаў. Ён мае адбыцца 23-га красавіка».

Паступова прыходзілі новыя навіны. У паштоўцы ад 19. 03. 1998 года з выявай Notre-Dame Дз. Ярашэўскі паведамляў: «Быў на зімовых канікулах у школе недалёка ад Парыжа, адкуль гэта паштоўка. Купіў «Eckris de guerre» і «Courrrier sud» de S.-Exupery. У першай кніжцы ёсць лісты да сяброў і толькі два да жонкі. Больш нічога не знайшоў, хаця Парыж і вялікі. Многія кнігарні нічога не ведаюць пра лісты да жонкі».

10 ліпеня 1998 года:

«Сёння адаслала Юрасю Бушлякову пераклады вершаў французскіх набелятаў — Жыда, Марыяка, Мэтэрлінка.

Вельмі прыдалася мне твая парыжская анталогія французскай паэзіі. Можа, я пісала табе ўжо, што перакладаю з яе вершы — па тры творы — Марыяка, Жыда і Мэтэрлінка. На гэтым тыдні, спадзяюся, і перадрукую перастворы свае, і адашлю Юрасю Бушлякову ў Мінск, хай скарыстоўвае ў сваім выданні».

10 кастрычніка 2000 года:

«Добрая ў мяне сёлетняя восень, уласны верасень. Напісала 8 песенных тэкстаў для спектакля па «Маленькаму прынцу».

3 снежня 2000 года:

«Вярнуся з Брэста, трэба будзе ўзяцца за лібрэта па «Маленькаму прынцу». Яно збольшага ўжо прадумана, і песенныя тэксты напісала ды перадала кампазітару яноўскаму — Валянціну Перапёлкіну. Але трэба хутчэй даць яму лібрэта, бо…».

Так Ніна Мацяш атрымала ад Дзімы Ярашэўскага адбіткі кнігі Рэнэ Гасціннага «Маленькі Нікаля», ад Жанін Бод — кнігі пра самога аўтара, перакладала з добрым настроем, падчас сустрэчаў чытала перакладзеныя старонкі, і было добра разам з ёю далучыцца да перажыванняў маленькага Нікаля, і ўсміхацца, і весела смяяцца разам з Нінай Мацяш… Вельмі хацела падарыць гэтую кнігу беларускаму чытачу, аддала яе ў выдавецтва… Чакала выхаду, аднак выдання кнігі не адбылося.

У лісце да Міці Ярашэўскага ад 8 лістапада 2004 года:

«Наша Ніва» зьмясьціла ўрывак (замоўлены) з «Дзень добры, смутак» Саган. Хоць гэтая праца не прапала. А «Маленькі Нікаля» дагэтуль у летаргіі ў выдавецтве. Ці амбасада Францыі не дала абяцаных грошай, ці даўно ўжо яны сплылі богведама куды».

Напрыканцы пераклала аб’ёмны, апошні твор Антуана дэ Сент-Экзюперы — «Цытадэль». На той час у Ніны Мацяш ужо з’явіўся камп’ютар, і яна радавалася, што можна дапрацоўваць — шліфаваць першасны тэкст перакладу, і камп’ютар дае ёй новыя, больш лёгкія магчымасці: не трэба крэсліць, можна выбіраць з прапанаваных варыянтаў патрэбны і не перадрукоўваць тэкст нанова…

4 красавіка 2005 года:

«Кампутар мяне ўжо не баіцца, хоць цюцік часам і гаўкае (памочнік). Працуецца з задавальненьнем (перакладаю «La citadelle» de Saint-Ex.), вельмі ж ужо добра «габляваць» пераклад. А Галя яшчэ й пару праграмаў падкінула, дык час прамарнаваць — non probleme!».

У архіве Ніны Мацяш захаваўся машынапісны тэкст гэтага перакладзенага ёю твора з вялікай колькасцю магчымых варыянтаў да пэўнага слова, выразу, адрэдагавала яна і набрала на кампутары толькі дзесяць старонак. Калі б знайшоўся перакладчык з веданнем французскай і беларускай моў, які б з павагай паставіўся да яе тэкста, гэты твор прыйшоў бы да беларусаў у роднай мове, і такім чынам збылася б і мара пісьменніцы пра пераклад усіх твораў Экзюперы.

Пераклады Ніны Мацяш кнігі «Цытадэль» Антуана дэ Сент-Экзюперы і Рэнэ Гасціннага «Маленькі Нікаля» цяпер, ужо набраныя з машынапісных і рукапісных старонак Ніны Мацяш, ёсць у электронным выглядзе. Думаецца, што знойдуцца выдавецтвы, якія змогуць ажыццявіць выданне гэтых неапублікаваных перакладаў Ніны Мацяш. Неўзабаве — 80-гадовы юбілей паэткі і перакладчыцы. Гэта былі б добрыя падарункі беларусам і годнае ўшанаванне памяці мужнай і таленавітай пісьменніцы.

Працуючы з архіўнымі матэрыяламі Ніны Мацяш, яшчэ і яшчэ раз адкрываецца, як многа душы і сэрца ўкладала яна ў сваю працу, як ахвярна і мужна працавала, як верыла, што мудрыя творы сусветнай літаратуры прыйдуць да беларусаў. Сёлета, калі споўнілася 120 гадоў з дня нараджэння Антуана дэ Сент-Экзюперы, беларусы, дзякуючы Ніне Мацяш, маюць у сваёй роднай мове кнігі гэтага сусветна вядомага пісьменніка, у якіх — шлях да спазнання сябе, шлях да Любові, Веры, Дабрыні… Гэта шлях да душы чалавека, бо пісьменнік, як зазначыла Ніна Мацяш, «запрашае чытача паразважаць разам з ім і — паглядзець на сябе знутры, пабыць з самім сабой, з гэткім, якім ёсць у сапраўднасці, у ісце сваёй, не заслоненай будзённай пустапарожнасцю, мінальнасцю, неабавязковасцю».

Гэта і далучэнне да філасофіі таленавітых творцаў — Антуана дэ Сент-Экзюперы і Ніны Мацяш. Гэта запрашэнне ў чароўны сад Слова…

(Аўтарка выказвае ўдзячнасць Наталлі і Руслану Мацяшам і Дзмітрыю Ярашэўскаму за выкарыстаныя матэрыялы.)