Вольга Шпарага: Рэвалюцыя ў Беларусі не скончаная, яна пастаўленая на паўзу
Тры гады таму ў гэты дзень, 16 жніўня, сотні тысячаў беларусаў выйшлі на «Марш Свабоды» ў Мінску. Па розных падліках, іх было ад 250 тысяч да паўмільёна — і гэта не ўлічваючы пратэстоўцаў у рэгіёнах. Менавіта тады беларусы пабачылі, што іх — большасць. Ці спынілася гэтая беларуская рэвалюцыя?
Філосафка Вольга Шпарагаў сваім эсэ на Reform.by заўважае, што пратэст у Беларусі насамрэч працягваецца нават цяпер. І ён ужо становіцца такім жа феноменам, як польская «Салідарнсаць» — нягледзячы на тое, што пакуль не перамог. Прыводзім яе тэкст у перакладзе на беларускую мову.
Параўнальны аналіз масавых пратэстаў v-Dem змясціў пратэсты ў Беларусі 2020 года ў лік 15 найбуйнейшых і самых працяглых выпадкаў мабілізацыі сярод больш чым 100 краін за апошнія 50 гадоў. Нават украінская мабілізацыя 2014 года і венесуэльская мабілізацыя 2017 года па некаторых параметрах саступаюць беларускай.
Аднак пратэсты ў Беларусі 2020 не прывялі грамадства, якое патрабуе спынення дзяржаўнага гвалту і дэмакратычных пераменаў, да жаданага выніку, хутчэй наадварот, – на працягу апошніх гадоў у краіне адбываецца далейшая кансалідацыя аўтарытарызму. Механізмы ўзмацнення жорсткасці кантролю за грамадствам з боку дзяржавы маюць сёння рысы, уласцівыя таталітарным рэжымам.
Тым не менш напал палітычных рэпрэсіяў у краіне не толькі ўзмацняе пачуццё небяспекі, трывогу і страх тых, хто жыве ў Беларусі, але і дэманструе страх самога рэжыму, для якога непрыхаваны гвалт па-ранейшаму застаецца ледзь не адзіным спосабам «узаемадзеяння» з грамадствам.
Глядзіце таксама
Грамадства на рэвалюцыйным курсе
«Гэта рух або ўпушчаны момант?» — пытаецца пра нядаўнія масавыя пратэсты ў Іране даследчык рэвалюцый арабскай вясны Асеф Баят. Пратэсты ў Іране 2022 года з беларускімі збліжае не толькі гэтае пытанне, але і іх грамадскі ахоп.
У першыя тры месяцы пасля забойства паліцыяй Ірана маладой жанчыны Махсы Аміні два мільёны іранак і іранцаў з усіх слаёў грамадства арганізавалі не менш за 1200 пратэсных акцый, якія ахапілі больш чым 160 гарадоў. Студэнткі і студэнты, а таксама Школьніцы і школьнікі старэйшых класаў арганізоўвалі ў навучальных установах сядзячыя забастоўкі, а юрысткі і юрысты, прапаведнікі, прафесаркі і прафесары, рабочыя, спартсмены, лекары, мастачкі і мастакі выказвалі публічную падтрымку моладзі і далучаліся да пратэстаў.
Згодна са злітым сацыялагічным даследаваннем, праведзеным урадам Ірана ў лістападзе 2022 года, 84% іранак і іранцаў ставіліся да пратэстаў пазітыўна. Удзельніцы і ўдзельнікі гэтых пратэстаў, сярод якіх жанчыны былі адной з самых бачных груп, былі аб'яднаныя агульнымі прадэмакратычнымі патрабаваннямі. Аднак, як і ў выпадку Беларусі, у сапраўдны момант грамадства Ірана далёка ад «рэвалюцыйнай сітуацыі». Аднак, паводле Баята, ён застаецца на «рэвалюцыйным курсе».
Гэты курс азначае, што значная частка грамадства працягвае думаць, уяўляць, гаварыць і дзейнічаць з перспектывы іншай, неаўтарытарнай будучыні сваёй краіны. Яго адваротным бокам з'яўляецца перакананасць у тым, што рана ці позна гэтаму рэжыму наступіць канец, што ён асуджаны. «Таму любая непрыемнасць або крызіс – напрыклад, недахоп вады – разглядаецца як правал рэжыму, а любая праява незадаволенасці – напрыклад, з-за затрымкі зарплаты – як рэвалюцыйны акт. У такім разуменні статус-кво — гэта часовая з'ява, як і перамены – пытанне часу».
Стан «рэвалюцыйнага курсу» ў сённяшнім Іране Асеф Баят параўноўвае са станам польскага грамадства паміж 1981 і 1989 гадамі, калі ў адказ на небывалую грамадскую актывізацыю пад эгідай незалежнага прафсаюзнага руху «Салідарнасць» у краіне было ўведзена ваеннае становішча. Сябрамі «Салідарнасці» (зарэгістраванай у лістападзе 1980 года) у сакавіку 1981 года афіцыйна сталі 10 мільёнаў палякаў, аднак не менш важным для гэтага грамадскага абуджэння было тое, што ўпершыню рабочыя выступалі разам з інтэлектуаламі і царквой.
Словамі польскай даследчыцы Евы Маеўскай, каталізатарам гэтага абуджэння стала магчымасць, раптоўнае жаданне рэальна ўдзельнічаць у палітыцы краіны, мяняць яе і быць уцягнутым у гэты працэс. Арышт у снежні 1981 года 3000 найбольш актыўных удзельнікаў руху і ўсталяванне польскім рэжымам практычна татальнага кантролю над грамадствам прывялі да стварэння андэграўнду ў краіне, у якім ключавая роля належала жанчынам. «Андэграўнд стаў памежнай зонай паміж прыватным і грамадскім, паміж мінулым і будучыняй, паміж традыцыяй і дэмакратыяй. Гэта была тая прамежкавая прастора, дзе межы сціраюцца, ролі і правілы слабеюць, і адбываюцца змены», — так апісвала падпольнае жыццё «Салідарнасці» іншая яе даследчыца Шана Пэн.
Глядзіце таксама
Значэнне «мяккай сілы»
Галоўным спосабам супраціву ў гэты перыяд у Польшчы, згодна з Евай Маеўскай, стаў weak resistance, або «мяккі супраціў», як я прапаную перакладаць гэта паняцце па аналогіі з «мяккай сілай». Вызначальнымі для яго былі няяўныя прадстаўлення і нефармальныя сеткі; важную ролю ўнутры яго гуляла індывідуальная самадапамога, і яно пазбягала прамой канфрантацыі з рэжымам. У гэтай барацьбе вялікае значэнне належала сімвалам і іх апрапрыяцыя, якая дапамагае інтэрпрэтаваць тое, што адбываецца, у сваіх інтарэсах.
Гэтая форма супраціву патрабавала не столькі выключных або гераічных жэстаў, колькі зацятасці і стратэгій, якія разгортваюцца ў паўсядзённым жыцці. Нарэшце, гэтыя стратэгіі заключалі ў сабе памылкі і слабасці, якія важна было не ўтойваць, а прызнаваць і аналізаваць. Усе разам гэтыя формы супраціву не толькі дазвалялі захаваць дух «Салідарнасці» ў падполлі, але і сталі найважнейшай умовай мірнага дэмакратычнага транзіту ў Польшчы ў 1989 годзе.
Адначасова рух «Салідарнасць» у перыяд яго дзейнасці ў публічнай прасторы, гэта значыць у кароткі перыяд да ўвядзення ваеннага становішча, атрымаў ацэнкі, якія нагадваюць ацэнкі беларускіх пратэстаў 2020 года. Напрыклад, вядомая польская даследчыца Ядвіга Станішкіс яшчэ ў 1983 годзе адзначала, што «Салідарнасць» была недастаткова палітычнай з-за сваёй этычнай накіраванасці. А дыскусія паміж юрыстамі на тэму, ці былі стварэнне і дзейнасць «Салідарнасці» рэвалюцыяй, дагэтуль застаецца адкрытай.
«Салідарнасць» не аспрэчвала самыя агульныя аспекты сацыялістычнай рэчаіснасці, яе мэтай, да прыкладу, як гэта відаць з 21 патрабавання так званага жнівеньскага пагаднення, не было звяржэнне камунізму. Тым не менш, як заўважыў адзін з даследчыкаў Збігнеў Кавалеўскі, калі б «жнівеньскія патрабаванні» былі ўвасоблены ў рэальнасць, існуючая ў Польшчы палітычная сістэма б выбухнула.
У гэтай сувязі Ева Маеўска выкарыстоўвае паняцце гетэратопіі Мішэля Фуко — контрместа і свайго роду эфектыўна дзеючай утопіі, – якая разгортвалася «Салідарнасцю» ў Польшчы ў самым сэрцы дзяржаўнага камунізму, на фабрыках і іншых прадпрыемствах. У гэтым сэнсе «гэта быў не проста пратэст, рэформа або альтэрнатыва. “Салідарнасць” перамяшчалася паміж кластарамі і ўзроўнямі грамадства, культуры, палітыкі і формаў арганізацыі, спалучаючы звычайныя пытанні з выключнымі прэтэнзіямі, пераадольваючы новыя і старыя фарматы дэбатаў, размываючы прыватныя і публічныя пытанні».
Глядзіце таксама
«Усё было не дарма»
Тое, што пратэсты 2020 у Беларусі, а таксама пакуты, якім падвяргаюцца беларускія палітвязні і іншыя групы, якія апынуліся ў эпіцэнтры дзяржаўнага тэрору, не марныя, з'яўляецца адным з найважнейшых меседжаў беларусак і беларусаў сёння. Былая палітзняволеная Вольга Класкоўская, якая правяла ў турмах і калоніі больш за 2 гады, згадвае важнасць духу 2020 года ў сувязі са сваімі сустрэчамі з іншымі палітвязнямі: «Нават калі гэта быў усяго толькі караценькі пераезд у аўтазаку, мы паспявалі перакінуцца парай слоў з палітвязнямі і паспець Сказаць галоўнае. А галоўнае-гэта тое, што мы разам і што нам баліць адзін за аднаго. І што ўсё было нездарма».
У сваіх інтэрв'ю і цяпер ужо кнізе Вольга Класкоўская распавядае пра тактыкі «мяккага супраціву» ў турмах і калоніі, сярод якіх аказанне адзін аднаму сяброўскай, псіхалагічнай і юрыдычнай дапамогі, а таксама розныя стратэгіі сама- і клопату адзін пра аднаго, якія дапамагаюць падтрымліваць уласную бадзёрасць духу і жыццярадаснасць, а таксама дапамагаць з гэтым адно аднаму. Пачуццё ўласнай годнасці, якое імкнуцца дэманстраваць беларускія палітвязні падчас так званых судовых працэсаў над імі, з'яўляецца выразам менавіта гэтай, «мяккай стратэгіі» супраціву.
Да гэтых стратэгій, цяпер ужо ў дачыненні да тых беларусак і беларусаў, якія з'ехалі з краіны, можна аднесці сёння задачу дакументаваць злачынствы беларускага рэжыму, быць галасамі беларускіх палітычных зняволеных, а таксама не паддавацца дэпалітызацыі, гэта значыць працягваць рознымі спосабамі ўдзельнічаць у акцыях і працы протадэмакратычных беларускіх структур, ці як мінімум падтрымліваць (крытычную) увагу і цікавасць да іх парадку і дзейнасці.
Жонка палітвязня, якая жыве ў Мінску і пажадала застацца ананімнай, так апісвала ў красавіку 2023 года свой досвед: «Нікуды не падзеўся 2020 год. Калі я па горадзе гуляю, гляджу на людзей, то думаю, вы ж усе былі на нядзельных маршах! Мы былі адзіныя і адчувалі нешта неверагоднае тады. І хоць сёння мы ўсе пад акупацыяй, горад наш па-ранейшаму. Людзі падтрымліваюць адзін аднаго. Ёсць адчуванне пляча. Проста гэта сёння адбываецца не на вуліцах. А ў асабістых адносінах, у размовах, у розных сітуацыях, якія з намі адбываюцца. І менавіта падтрымка людзей дапамагае вытрымаць тое, што мой муж у турме».
Глядзіце таксама
Рэвалюцыя надзеі, або Насустрач новай рэвалюцыі пераменаў
Шырокі запыт на падтрымку палітычных зняволеных і адно аднаго, на клапатлівую салідарнасць прадэманстраваў і Марафон салідарнасці з беларускімі палітвязнямі «Нам не ўсё адно», які прайшоў у ліпені. І данаты, якія адсылаюць да так званых «пратэсных артыкулаў» (23.34 і іншых), і водгукі ўдзельніц і ўдзельнікаў марафону паказалі, што марафон дазволіў яго ўдзельніцам і ўдзельнікам зноў адчуць дух шырокай, інклюзіўнай грамадскай салідарызацыі 2020 года, які для іх па-ранейшаму вельмі важны.
Адначасова, немагчыма сілкавацца сёння, праз тры гады, толькі гэтым духам, улічваючы, да таго ж, той новы кантэкст, які стварыла Расія сваёй агрэсіўнай вайсковай эскалацыяй супраць Украіны.
Пакуль рэвалюцыя пераменаў пастаўлена ў Беларусі на паўзу да наступнага вырашальнага моманту, нам неабходна ўсімі сіламі захоўваць надзею на непазбежнасць яе працягу.
Да рэвалюцыі надзеі заклікае сёння, напярэдадні выбараў у Еўрапейскі парламент, якія пройдуць у 2024 годзе, таксама і кааліцыя навукоўцаў, дзеячаў мастацтва, прадстаўнікоў грамадзянскай супольнасці, дзяржаўнага і прыватнага сектараў. Прычыны аб'яднацца і выступіць з такім заклікам вельмі пераклікаюцца з нашымі, беларускімі пачуццямі і перажываннямі.
Па дадзеных Еўрабарометра, сярод еўрапейцаў пераважаюць сёння такія пачуцці, як няўпэўненасць, расчараванне, бяссілле, гнеў, страх — усе тыя пачуцці, якія падсілкоўваюць раскол Еўрапейскага саюза. Аднак больш чым для кожнага трэцяга еўрапейца сярод гэтых пераважных пачуццяў прысутнічае надзея. Не надзея, якая складаецца з пустых летуценных чаканняў, а актыўная, мэтанакіраваная надзея.
Шырокі грамадскі запыт на дэмакратычныя змены, які ўзнік у Беларусі ў 2020 годзе, стаў штуршком для ўзнікнення ў нашай краіне менавіта такога роду надзеі. Цяпер важна заставацца ў яе фарватары, падмацоўваючы актыўнасць салідарнасцю і чэрпаючы новыя сілы ў клапатлівай падтрымцы адно аднаго.