Гісторык: Чаму атрымаўся праект «савецкі беларус»?

Раней казалі, што з Беларусі немагчыма зрабіць Паўночную Карэю, а цяпер мы бачым, колькі стала аўтарытарызму. Але ў аўтарытарнай мадэлі таксама ёсць свае межы. Колькі засталося?

У рамках спецпраекта «Вытокі» «Салідарнасць» аналізуе нацыянальны характар і спрабуе знайсці адказы на пытанні аб тым, хто такія беларусы, чым мы адрозніваемся ад іншых, і які лёс чакае нашу нацыю.

Сённяшні суразмоўца — гісторык, навуковы супрацоўнік кафедры публічнай гісторыі Фернуніверсітэта ў Хагене (Германія), член Беларускага інстытута публічнай гісторыі Аляксей Братачкін.

Якіх беларусаў спрабуе стварыць Лукашэнка і чаму атрымаўся праект «савецкі беларус»?

— Сёння вельмі многія беларусы апынуліся за межамі краіны. Наколькі фатальны гэты працэс?

— Усё залежыць ад часу. Напрыклад, пасля падзей «Пражскай вясны»1968 года людзі таксама выязджалі з Чэхаславакіі, а потым частка гэтай палітычнай эміграцыі стала вяртацца ўжо пасля «аксамітнай рэвалюцыі» 1989-га. Але аказалася, што прыехалі яны зусім у іншую краіну (дакладней, гэта былі ўжо дзве краіны), дзе іх мала хто чакаў. І многія не змаглі знайсці сябе і з'ехалі назад. То-бок, гэта не было такім трыумфальным вяртаннем.

З іншага боку, ёсць паспяховыя прыклады, калі пасля распаду СССР людзі вярталіся ў краіны Балтыі, а эмігрант Валдас Адамкус нават стаў двойчы прэзідэнтам незалежнай Літвы. У Расію таксама вярнуліся некалькі «невяртанцаў».

Сёння прастора ў Беларусі цалкам зачышчаная, недзяржаўныя СМІ з цяжкасцю працуюць, яны ўсе за межамі краіны, у выніку мы дрэнна ведаем, якія працэсы адбываюцца ў грамадстве, якая іх дынаміка.

Але зразумела, што грамадства мяняецца, і што будзе потым, сказаць складана. Хоць у любым выпадку ўжо цяпер зразумела, што гэта не будзе вяртаннем у нейкую вельмі ўмоўна «пазітыўную» кропку, у гэтыя пару тыдняў свабоды жніўня 2020 года. Туды не вернецца ўжо ніхто.

— А ці магчыма будаваць нацыю, знаходзячыся па іншы бок мяжы?

— Тут пытанне ў тым, як людзі, якія з'ехалі, будуць захоўваць сваю ідэнтычнасць. З аднаго боку, мы, знаходзячыся ў іншых краінах, сталі ў нейкім сэнсе нават вялікімі беларусамі, чым былі ў краіне. Таму што за мяжой ты адчуваеш сябе не мясцовым і ўжо хутчэй стаіць пытанне, што рабіць з гэтай настальгіяй, з гэтай беларускасцю.

Як пішуць даследчыкі, першапачатковая ідэнтычнасць у эміграцыі можа стаць патрэбнай, а можа здарыцца і зваротны працэс.

Я бачу, што многія людзі пераходзяць у паўсядзённым жыцці на беларускую мову. Вучаць польскую ці літоўскую мову, але пры гэтым ходзяць на беларускія мерапрыемствы, купляюць беларускія кніжкі, захоўваюць для ўласных дзяцей магчымасць пабыць у гэтым беларускім моўным асяроддзі. Гаворка ідзе і пра тых, хто гаворыць па-руску.

Цікава і тое, што падзеі 2020 года як бы рэанімавалі ідэнтычнасць дыяспары. Таму што да гэтага беларуская эміграцыя была, скажам, такой неакрэсленай, нявызначанай. Магчыма, праз тое, што яна раней была ў асноўным эканамічнай, з палітычных матываў людзі з'язджалі хутчэй у індывідуальным парадку.

Але 2020 год стварыў гэты паток, у якім пакуль што ёсць агульны пункт адліку, нейкія агульныя каштоўнасці. І ў выніку дыяспара ператварылася ў рэальную беларускую дыяспару.  Узніклі новыя аб'яднанні, яны спрабуюць цяпер захоўваць гэты беларускі парадак дня.

— Вы сказалі, што вельмі многае залежыць ад часу, калі адбудуцца перамены. А з чым гэтыя перамены могуць быць звязаныя? Ці адкрыецца для беларусаў у агляднай будучыні новае акно магчымасцяў?

— Гісторыкі — гэта людзі, якія разважаюць пра мінулае, а не пра будучыню.

— А што паказвае наша мінулае? Ці мяняла нешта глабальна, напрыклад, смерць дыктатара? Што наогул можа даць штуршок для пераменаў?

— У мінулым было рознае. Быў досвед 1989-1991 гадоў, калі Савецкі Саюз знік практычна негвалтоўна для Беларусі, у адрозненне, напрыклад, ад таго ж Нагорнага Карабаха, трагедыі ў Вільні, Тбілісі і г.д. а вось негвалтоўныя выступы 2020 года прывялі да маштабнага гвалту з боку рэжыму, ён не знік.

Гістарычны вопыт не паўтараецца, ён унікальны кожны раз. Таму складана праводзіць нейкія аналогіі.

Калі я казаў пра перамены ў краіне, я меў на ўвазе, што цяпер адбываецца пэўная сацыяльная дынаміка. Любое грамадства мяняецца. Але нельга дакладна зразумець, якім чынам адбываюцца гэтыя змены.

Вось раней казалі, што з Беларусі немагчыма зрабіць Паўночную Карэю, але цяпер мы бачым, наколькі шмат стала аўтарытарызму, прычым ва ўсіх сферах.

Многае будзе залежаць ад устойлівасці самога рэжыму. Так, палітычны рэжым у Беларусі вельмі персаналісцкі. І, вядома, важна, што будзе з транзітам улады, калі памрэ лідар.

У Казахстане, што цікава, ужо пры жыцці Назарбаева стала менш Назарбаева. Але пры гэтым ці ператварылася краіна ў больш свабодную — гэта вялікае пытанне.

Выхад з аўтарытарызму не можа быць такім чароўным, што раз — і ўсё. Гэта будзе даволі хваравіта. Зноў жа, узнікаюць пытанні люстрацыі, пакарання за гвалт, які быў у 2020 годзе, і іншыя праблемы.

— А знешнія фактары як могуць паўплываць?

— Калі казаць пра знешнія фактары, то гэта, вядома, фактар Расіі і вайны ва Украіне. Калі цяпер, напрыклад, будзе замарожаны расійска-ўкраінскі канфлікт, то, вядома, сітуацыя ў Беларусі таксама будзе замарожаная. У гэтым выпадку нас чакае павольная аўтарытарная дэградацыя, чаго вельмі хацелася б пазбегнуць.

Мы ўжо назіраем гэты працэс. Вось, з аднаго боку, знішчаецца ўсё тое, што, на думку дзяржавы, прывяло да пратэстаў, але адначасова нічога наўзамен не з'яўляецца. Мы не бачым нейкай альтэрнатывы арганізацыям грамадзянскай супольнасці, якія забяспечвалі дынаміку.

Напрыклад, была крэатыўная прастора «Імагуру» ў Мінску з іх стартапамі. І што? «Імагуру» знішчылі, а стартапы не з'явіліся. Рознага роду пляцоўкі знішчаныя шмат дзе.

— А наколькі, як вам здаецца, устойлівы беларускі аўтарытарызм?

— У аўтарытарнай мадэлі таксама ёсць свае межы. Парадокс у тым, што, з аднаго боку, аўтарытарызм — гэта ціск, а з другога — аўтарытарызм сам мае патрэбу ў падтрымцы, мабілізацыі. І для гэтай падтрымкі трэба адкрываць нейкія каналы.

І тут пытанне: наколькі цяпер унутры Беларусі палітычны тупік? З майго пункту гледжання, хутчэй, тупік. Я не бачу, каб аўтарытарызм вынаходзіў нешта такое новае. Вынаходзяцца новыя метады ціску, яны становяцца лічбавымі, камеры вешаюцца ўсюды, інтэрнэт праглядаецца, лайкі кантралююцца — але наколькі гэта прагрэс?

Я бачу два сцэнары далейшага развіцця падзей. Першы — гэта замарожванне сітуацыі яшчэ гадоў на дзесяць (ці колькі там спатрэбіцца гэтаму дуэту з двух правадыроў). Тут шмат што будзе залежаць ад таго, што будзе адбывацца ў Расіі і Беларусі, хто з дыктатараў памрэ першы, як будзе адбывацца транзіт і гэтак далей.

А другі сцэнар — што сітуацыя ў сілу нейкіх абставінаў пачне мяняцца вельмі хутка. Якіх — сказаць пакуль складана.

— Але ў любым выпадку атрымліваецца, што наш лёс шмат у чым залежыць ад знешніх фактараў.  А нешта мы можам рабіць цяпер самі, каб неяк паўплываць на нашу будучыню, наблізіць перамены?

— Якія б ні былі знешнія абставіны, мы ўсё роўна ўнутры гэтых абставінаў жывем. І вымушаныя кожны дзень рабіць свой выбар.

Для беларусаў гэты выбар вельмі складаны. Але трэба хаця б застацца самім сабой, паспрабаваць быць прафесіяналам у той дзейнасці, якую абраў.

Ёсць даследаванні паводзін людзей у аўтарытарных рэжымах, дыктатурах ХХ стагоддзя, напрыклад канцэпцыя «Eigen-Sinn» нямецкага гісторыка Людтке і іншых: гэта пра тое, што нават у самых няпростых умовах людзі праяўляюць «ўпартасць», «свавольства», не хочуць падпарадкоўвацца, хоць адкрыта гэта дэманстраваць немагчыма.

А перад тымі, хто выехаў, стаіць вялікая задача. Дыяспары павінны ствараць і пераконваць іншых, што ёсць альтэрнатыва таму парадку, які ўнутры Беларусі. Таму што беларускі аўтарытарызм трымаецца на прапагандзе, што можа быць толькі так і ніяк інакш. І задача дыяспары — паказаць, што ёсць нейкія іншыя спосабы вядзення палітыкі і развіцця краіны.