«Гэта не Джэймс Бонд, а смелыя дзяўчаты». Рэжысёрка — пра Кацярыну Андрэеву і Дар’ю Чульцову

Кароткі фільм Мары Тамковіч «У жывым эфіры» быў зняты па матывах гісторыі затрымання дзвюх журналістак падчас стрыму з Плошчы перамен у лістападзе 2020-га. Backstage пагутарыў з рэжысёркай пра здымкі фільма і яго гераінь, а таксама новы поўнаметражны фільм пра Кацярыну Андрэеву, які аўтарка ў гэты час здымае ў Польшчы.

Мара Тамковіч нарадзілася ў Мінску. Вывучала журналістыку ў Варшаўскім універсітэце, рэжысуру ў Варшаўскай кінашколе ды Школе Вайды. Яе фільмы, якія закранаюць важныя сацыяльныя праблемы, былі прадстаўлены на шматлікіх фестывалях у Польшчы і іншых краінах. Аўтарка фільмаў «Ураўненне», «Дачка», «Fucking Story», «За дзвярыма», «Трымайся, братка!», «37».

— Мара, у сваіх фільмах вы аддаяце перавагу сацыяльнаму рэалізму. Здаецца, гэта складаны жанр. Абавязкова нехта скажа, што не досыць праўдзіва адлюстроўваеш праўду, іншыя папракнуць «ды гэта чарнуха». Чаму выбралі такі няпросты шлях?

— Я дзіця журналістаў і пачынала як журналістка. Кіно проста стала магчымасцю адлюстроўваць тэмы, што мяне хвалююць, толькі больш універсальным і даўгавечным шляхам. То-бок не было моманту, што вось я хачу рабіць кіно, засталося зразумець — якое. Хутчэй — хачу казаць пра тое, што важна для мяне.

І зараз будзем максімалізм, ну і няхай будзе пафас і максімалізм (смяецца), я заўсёды хацела тым, што я раблю, крышку мяняць свет, каб тое, што не працуе, працавала лепш. Тэмы, за якія я бяруся — няхай складаныя, але вельмі важныя. Прынамсі для мяне.

Хаця часам, паўжартам, паўсур’ёзна думаецца і пра фільм, які будзе проста прыемным. Каб пасля яго прагляду людзям было радасна, каб яны на такой добрай хвалі маглі пайсці далей. Пакуль не ўпэўненая, што буду на такі здольная.

— Як усё ж прыйшлі да таго, што вырашылі звязаць з кіно сваё жыццё?

— Спачатку на маім гарызонце не было кіно, мне здавалася гэта чымсьці неверагодным, тым, што існуе толькі ў тэлевізары. Хаця сам свет кінематаграфістаў прысутнічаў у маім дзяцінстве адносна побач.

Мой тата журналіст Аляксандр Тамковіч сябраваў з вядомым кінарэжысёрам Міхаілам Пташуком. І вось калі мне было недзе восем год, мне нават дастаўся невялічкі эпізод — роля ў яго стужцы «Гульня ўяўлення». Як па мне — хай даруе мне дзядзя Міша — сцэну варта было выразаць (усміхаецца). Што я тады дакладна ўсвядоміла: актрысай мне не быць — адсутнасць таленту была відавочная.

Пасля я скончыла школу, пераехала ў Польшчу і ўвогуле хацела быць палітычным журналістам. Я працавала на «Е*рарадыё», на «Б*лсаце». Далей маленькае ўдакладненне: тут кажу пра свой вопыт і не хачу, каб гэта прагучала як абясцэньванне чужога. Карацей, я тады ўкладвала шмат душы, часу і нерваў, каб якасна рабіць навіны ды публіцыстыку, але кожны дзень па сутнасці трэба было пачынаць спачатку. Таму што ўсё — мінулае ўжо больш не навіна.

Магчыма, адбіваліся абмежаванні працы на беларускія СМІ ў адарванні ад Беларусі, магчыма, не змагла знайсці свой фармат. У той час здавалася, што я вымушана з дня ў дзень рабіць адны і тыя ж тэмы ды задаваць адны і тыя ж пытанні і гэта ніяк на грамадскія змены не ўплывала — тупіковая сітуацыя!

Кіно прыйшло як выйсце для рашэння гэтых праблем. З аднаго боку, яно дазваляе паглыбляць тэму больш, чым у журналістыцы. З іншага — з’яўлялася магчымасць перамагчы часовасць, імгненнасць навін, дзе папярэднія дні пажырае чорная дзірка новых падзей.

— Тады вы і вырашылі паступаць у Варшаўскую кінашколу? Яна дапамагла неяк хутчэй убудавацца ў польскую кінавытворчасць?

— Я паступіла ў Варшаўскую кінашколу ў 2012 годзе. Кінашкола і дала мне старт, бо я нікога тут не ведала, не мела аніякага дачынення да індустрыі. Гэта быў складаны і доўгі шлях. Ад моманту «мне патрэбна вучыцца, плаціць за школу, дзесьці знайсці грошы, каб штосьці есці» да моманту, калі я пачала зарабляць хаця б якія-небудзь грошы, прайшло шмат часу.

Калі пачынаеш, калі ідзе толькі фарміравання кантактаў, кінашкола — гэта найлепшае рашэнне. Я штосьці рабіла, з кімсьці пазнаёмілася, той нехта мяне прадставіў вось яшчэ аднаму чалавеку, а ён ужо параіў мяне знаёмаму прадзюсару. Так я пачала працаваць як script-супервайзер, а затым як другі рэжысёр.

Пасля кінашколы я працавала некалькі год — з пляцоўкі на пляцоўку, ад праекта да праекта. Гэта таксама вучоба, я не шкадую, што прайшла шлях па розных функцыях у рэжысёрскай камандзе. Нямногія так зараз робяць, але мне было карысна пачаць менавіта так. А пасля вырашыла, што надышоў час для наступнага этапу — рабіць сваё. Адначасова гэта рабіць было немагчыма, на здымачнай пляцоўцы я праводзіла да 200 змен у год!

Карацей, я пайшла ў школу Вайды. Яна стала наступным вялікім крокам наперад з пункту гледжання менавіта развіцця мяне як самастойнага рэжысёра.

Кацярыну Андрэеву і Сафію Сапега вельмі жорстка прэсавалі ў калоніі

— Пра вашую нядаўнюю працу «У жывым эфіры», дзе паказана гісторыя затрымання журналістак Кацярыны Андрэевай і Дар’і Чульцовай. Чаму ў чарадзе ўсіх драматычных падзей 2020-га вы абралі менавіта яе, чым яна адгукнулася?

— Гэта гісторыя журналістак, мне гэта блізка, я разумею гэтыя эмоцыі, гэтыя адчуванні, рашэнні. Яшчэ з асабістых момантаў: мой муж займаўся арганізацыяй стрымаў, таму і гісторыя затрымання дзяўчын перажывалася не проста як чарговая навіна.

Тое, што адбывалася, у адзін момант актывізавала ўва мне кінематаграфіста. Вось дзяўчат шукаюць з дапамогай дрона. Калі нарэшце заўважылі, выбіваюць дзверы, але ж не тыя! Усе здавалася нейкім абстрактным амерыканскім шпіёнскім фільмам, які адбываўся ў рэальнасці. Толькі гэта не Джэймс Бонд, а дзве жывыя, вельмі смелыя дзяўчыны, якія сядзяць у кватэры, вядуць стрым, а за імі палюе дрон. Узровень абсурду з жахам проста зашкальваючы.

Што наконт здымак, проста з’явілася магчымасць. Школа Вайды шукала кароткія сцэнарыі, якія б былі досыць простымі ў рэалізацыі. Тады я зразумела, што гэта яно: мне патрэбна ўсяго адна кватэра, некалькі чалавек, плюс дакументальны падмурак — атрымаем яшчэ і аўтэнтычнае адчуванне беларускага пратэсту.

— Наколькі ўвогуле складана адаптаваць дакументальны матэрыял пад ігравы?

— Так, я заўсёды прынцыпова падкрэсліваю, што гэта не дакументальнае кіно. Усе тыя, хто хоча сказаць, што было не так, дык я першая з вамі, сябры! Усё сапраўды было па-іншаму. Пра як было — ужо існуе мільён матэрыялаў. Задача, каб гледачы, найперш не беларускія, якія ўвогуле мала што пра гэта ведаюць, змаглі адчуць тое, што адчувалі беларусы.

У рэальнасці, напрыклад, не было дылемы, не было выбару — выходзіць з гэтай кватэры ці не. Але ў ігравым фільме ёсць пэўная драматургія, пэўная структура, якая адрознівае фільм ад пераліку фактаў. Цягам гэтых дзесяці хвілін я намагалася перадаць вастрыню эмоцый ды маштаб выбараў, з якімі беларусы сутыкаліся цягам пратэстаў.

Ні з Кацяй, ні з Дар’яй мы не былі знаёмы, таму я ўжо на старце не намагалася ўвасобіць канкрэтных рэальных людзей, якія я не ведаю. Іх гісторыю я трактавала як пункт выйсця, натхнення, мае гераіні не меліся быць партрэтамі жывых людзей.

— Але так сышлося, што актрысы вам трапіліся вельмі падобныя да прататыпаў? 

— Абсалютна выпадкова! Калі я шукала актрыс, іх падабенства не іграла аніякай ролі, гэта я вам шчыра кажу. Я проста шукала, скажам так, кампіляцыю — больш вопытнай, сталай актрысы, якая зможа сыграць журналістку, і вельмі такой далікатнай актрысы, якая сыграе аператарку. Ну гэта ж такі цалкам кінематаграфічны сэтап, базавае правіла: калі ёсць дзе гераіні, яны павінны быць рознымі! Зноў-такі да пытання рэальнасці: я не ведала, якія Каця і Даша на самай справе.

Аляксандр Тамковіч. «Пакуль мы памятаем — ён з намі»

— Мара, ваш падыход зразумелы, але ж глядацкае ўспрыманне, яно непрадказальнае. Нам часам складана не пераносіць біяграфію, умоўна кажучы, пісьменніка на ягоныя творы. Тут жа сітуацыя загадзя больш складаная...

— Канечне, вельмі наіўна з майго боку было думаць, што аўдыторыя зможа лёгка так аддзяліць адно ад другога. Ёсць эфект: частка людзей, які не ведаюць Дашу, аўтаматычна перакладаюць вобраз з кіно на яе, лічаць, што вось у жыцці яна такая ж самая, як Воля з фільма.

Кіно не жыццё. Жыццё больш выпадкова і хаатычна. А ў ігравым фільме мы з гэтага робім наратыў, дзе важна каб былі прычынна-выніковыя сувязі. Больш за тое, нават калі мы паставім проста сцэны, глядач сам будзе гэтыя сувязі ствараць. Мы так успрымаем матэрыял. І гэта ж не толькі я так працую! Многія вельмі паспяховыя праекты, заснаваныя на рэальных падзеях, яны таксама робяць мастацкую перапрацоўку.

Вось, напрыклад, серыял «Чарнобыль». Калі мы разумеем у канцы, што гэта адна з гераінь збіральны вобраз, за ім стаіць шмат даследчыкаў. І канешне, больш кінематаграфічна зрабіць аднаго яскравага героя. Больш за тое, можна дыскутаваць і наконт таго, наколькі дакументальнае кіно паказвае ўсю паўнату праўды. Наколькі ўвогуле любы візуальны матэрыял мае магчымасць аддаць гледачу праўду, адрэзаўшы перспектыву аўтара.

— І ігравое кіно, і дакументальнае — гэта мастацкае кіно, дзе аўтар выкарыстоўвае тыя ці іншыя сродкі, таму пра аб’ектыўную рэальнасць тут казаць складана. Ды і калі браць дакументальнае кіно — гэта ж таксама заўсёды выбарка тых ці іншых кадраў, якія нейкім чынам змантаваны...

— У мяне есць любімы прыклад працы мантажоркі Мілены Фідлер! Яна ўзяла адзін і той жа матэрыял інфармацыйнага агенцтва і зрабіла два кароткіх роліка пра прысутнасць амерыканскіх салдат у Іраку. І з аднаго выходзіла, што мясцовыя жыхары вельмі рады іх бачыць, а з другога — наадварот. Прычым, што там не было аніякіх каментароў — толькі візуальны шэраг. Проста спалучэнне адных і тых жа кадраў, але ў пэўнай паслядоўнасці можа даваць вось такі розны эфект.

— Вы неяк у інтэрв’ю адзначылі, што ваша мара першы поўны метр зрабіць менавіта на беларускім матэрыяле. Чаму гэта так важна для вас?

— Гэта жаданне расло з таго, што ў нас вельмі насычаны, вельмі адметны свет, які мае моцны патэнцыял быць цікавым! Бо ён для Еўропы адначасова і больш-менш блізкі, але пры гэтым і экзатычны.

Я сапраўды лічу, што ў беларусаў з нашымі тэмамі, з нашай эстэтыкай ёсць патэнцыял выйсці на кінарынак і выбівацца з агульнага шэрагу. Кіно ж гэта пра магчымасць, перанесціся ў іншы свет, сутыкнуцца з тым, з чым звычайна ты не сутыкаешся. Наш свет вельмі адметны ды цікавы! Таму ў мяне і было заўсёды такое жаданне.

— І вось, вы нарэшце здымаеце свой першы поўны метр!

— Так, ужо нават чатыры здымачных дні былі (гутарка адбылася ў красавіку — рэд.). Той фільм, які здымаецца зараз, стаў як быццам працягам кароткага метра «У жывым эфіры», толькі зараз акцэнт будзе на гісторыі Кацярыны Андрэевай. Ідэя была не мая, а прадзюсараў. Яны так мне і сказалі: зараз мы павінны рабіць гэта! А тое, што я першапачаткова хацела здымаць, пакуль чакае свайго часу.

— То-бок першапачаткова гэта была зусім іншая гісторыя?

— Так, усё так. І з ёй усё складана: 2020 год сапраўды падзяліў жыццё на дзве часткі! Тая гісторыя, якую я першапачаткова планавала ў якасці дэбюта, магла адбыцца, напрыклад, у 2019 годзе. У 2012. У 2008. Але пасля 2020 гэта гісторыя ўжо ўспрымаецца як гістарычнае кіно, бо той рэальнасці, якая там паказана, больш няма. Пры тым што сюжэт там не палітычны, звычайная чалавечая гісторыя. Проста вось так наша рэчаіснасць змянілася. Карацей, я не ведаю, што з гэтым праектам рабіць. Няхай пакуль адпачывае!

— Мара, ваша цытата: «Фільмы, якія я буду паказваць, знятыя ў Польшчы, знятыя па-польску, яны таксама знятыя ў польскім інфармацыйным кантэксце. Мне вельмі цікава, як на гэта адрэагуе публіка». Гэта вы пра прэзентацыю сваіх фільмаў у Беларусі ў 2018 годзе. Пытанне вось у чым, як вы сябе адчуваеце з пункту гледжання прыналежнасці?

— Зараз я знаходжу нейкі пэўны ўзровень вызвалення, калі я магу нарэшце сказаць, што я беларуска-польская рэжысёрка. Так, беларускі культурны кантэкст — гэта тое, што мяне сфармавала. Шмат часу, калі нават не жыла ў Беларусі, усё роўна функцыянавала ў беларускім кантэксце.

Я жыву ў Польшчы палову майго жыцця, але не магу назвацца полькай. Я так сябе не адчуваю. Пры гэтым польская школа кіно сфарміравала мяне куды мацней, чым беларуская ці постсавецкая.

Дар'я Чульцова: Адчуваю сябе нязграбнай у соцыуме

Што тычыцца той цытаты, так, канечне, было вельмі цікава, як буду ўспрынята... Як свая, як чужая ці не ўспрымуць ніяк. Такая ж сітуацыя была, калі я з фільмам «Дачка» ўдзельнічала ў нацыянальным конкурсе «Лістапада». Таксама было незразумела для мяне, ці буду я адчуваць сябе гарманічна альбо як нейкі вонкавы, чужы элемент, які так знянацку сюды ўварваўся. Але калі пазнаёмілася з усёй праграмай, трошкі супакоілася. Там шмат было аўтараў, якія так ці іначай не працуюць у Беларусі. Таму ідэнтычнасць досыць складаная гісторыя.

— Гэта сапраўды складанае пытанне, якое часам вызывае шмат дыскусій: а я якога фільммэйкера можна лічыць беларускім?

— Калі я гляджу на беларускіх кінематаграфістаў, якія жывуць у розных месцах, фарміраваліся рознымі культурнымі кодамі, тут для мяне і пачынаецца цуд!

Бо атрымліваецца, што ёсць штосьці, што нас аб’ядноўвае. І вось мне здаецца, што для таго, каб мы сапраўды маглі казаць упэўнена пра беларускае кіно — патрэбна перастаць займацца выключэннем кагосьці з гэтага самага кіно! Я буду гучна апладзіраваць любому беларускаму праекту, дзе б ён ні быў зняты. І любому праекту не на беларускія тэмы, які зняты беларускімі рэжысёрамі.

Нам патрэбна збіраць базу нашай кінаіндустрыі, лепш мець на сваім баку як мага больш людзей, чым разбірацца, хто тут сярод нас больш сапраўдны беларус, хто сапраўдны беларускі рэжысёр, а хто не. Такога кшталту падзелы ні да чаго добрага не прывядуць, асабліва, калі гэта датычыцца досыць вузкай і невялічкай індустрыі. Толькі яднанне і дапаможа нам у будучым рабіць кінавытворчасць у Беларусі, калі ў нас такая магчымасць будзе!