Францішак Аляхновіч. Нязручная праўда кніг
9 сакавіка 1883 года ў Вільні нарадзіўся хлапчук, якому наканавана было змяніць калі не ўвесь свет, дык маленькія сусветы асобных людзей — і вялікі сусвет беларускага тэатру. Францішак Аляхновіч, чалавек вялікай прагі да жыцця і вялікага сумлення, пакінуў нам нашмат больш, чым проста п'есы і кнігі.
Францішак Аляхновіч
«Мала было людзей ад Вільні, якія не чакалі б у сябе гасцей з НКВД. Хто яшчэ быў на волі, з дня на дзень чакаў арышту. Шмат хто не начаваў дома, туляючыся па знаёмых, якія з свайго боку дрыжалі за сваю скуру, прымаючы ў сваёй хаце небяспечнага начлежніка.
Сёння з усяго гэтага засталіся толькі ўспаміны, а шмат дзе — жалоба. Сёння ўсё гэта ўспамінаецца як страшная мара і міжвольна з'яўляецца пытанне: няўжо ж і сапраўды мы ўсё гэта перажылі, здолелі перажыць?»
Так пісаў у сваіх віленскіх успамінах беларускі драматург і публіцыст Францішак Аляхновіч — адзін з тых, хто стаяў ля вытокаў беларускага тэатра, чалавек, якому шчыра балела Беларусь і яе будучыня. Яго жыццё пачалося 140 гадоў таму на адной з віленскіх вуліц, прайшло ў складаных варунках войнаў, рэвалюцый, рэпрэсій і скончылася гэтаксама ў Вільні. Фінал цалкам адпавядае духу часу: жыццё Францішка Аляхновіча абарвала куля.
Яго называлі «беларускім Мальерам» — за вялікі ўнёсак у станаўленне беларускай драматургіі. Сам Аляхновіч, з дзяцінства апантаны тэатрам, лічыў, што тое, што не зробяць кнігі і газеты, зробіць тэатр — больш даступны для простых людзей. І марыў пра еўрапейскі ўзровень п'ес — пра нашых ібсэнаў і брэхтаў, што не дзіўна: ні разу не «пан сахі і касы», Аляхновіч трохі пабачыў свет, бо вучыўся ў Кракаве і Варшаве і нейкі час пражыў у Львове, які тады быў пад Аўстра-Венгрыяй.
За сваё жыццё ён напісаў каля 20 п'ес, але па іроніі лёсу вядомым яго зрабілі не яны. Сусвет мае спецыфічнае пачуццё гумару, якое, на жаль, можам ацаніць толькі мы, нашчадкі тых, хто жыў сто гадоў таму. Яшчэ ў юнацтве Францішак Аляхновіч быў знаёмы з Феліксам Дзяржынскім: будучы тэарэтык і практык «чырвонага тэрору» таксама вучыўся ў Віленскай гімназіі (толькі быў старэйшым), а пасля працаваў рэпетытарам у сваякоў Аляхновіча. Дзяржынскі памёр у 1926 годзе — у той самы час, калі апантаны нацыянальным адраджэннем, якое, як падавалася звонку, паспяхова разгортвалася ў БССР, Аляхновіч пераехаў у Менск, дзе ў тым жа самым 1926 годзе атрымаў савецкае грамадзянства і хутка быў схоплены і кінуты за краты.
Пасля будуць этапы, этапы, этапы, сем найстрашнейшых гадоў Салавецкага лагера і выратавальны абмен яго жыцця на жыццё Браніслава Тарашкевіча, што дазволіць Аляхновічу вярнуцца ў родную Вільню і першым ва ўсім белым свеце гучна расказаць страшную праўду пра «самую шчаслівую краіну на Зямлі». Дакументальная аповесць «У капцюрох ГПУ» выйшла ў 1934 годзе, а праз некалькі гадоў ужо мела пераклады на асноўныя еўрапейскія мовы. Калегі па пяры па той бок савецкай мяжы скептычна паставіліся да ўспамінаў Аляхновіча і не шкадавалі вострых кпінаў для аўтара, які не збіраўся апяваць камуністычную рэальнасць. Праўда пра савецкія рэпрэсіі стала запаволенай мінай, якая праз дзесяць гадоў абарвала жыццё пісьменніка.
Сучаснае выданне кнігі Францішка Аляхновіча «У капцюрох ГПУ»
Пра існаванне ў вечным страху арышту, нечалавечыя ўмовы і рабскую працу ў лагерах, пра катаванні і радасць ад пачатку вайны, якая была надзеяй на выратаванне ад камуністаў Францішак Аляхновіч паспрабаваў расказаць у апошнім сваім творы — «Страшным годзе», — гэтак жа раптоўна абарваным куляй, як і жыццё яго аўтара.
«Цяжка было знайсьці сьлед чалавека, што трапіў у лапы НКВД. На Лукішках казалі, што арыштаваны, мабыць, сядзіць у падвале НКВД, а там адказвалі, што яго няма, што трэба шукаць у Лукіскім астрозе. Людзей арыштоўвалі не дзясяткамі, ня сотнямі, а тысячамі... Ніхто, кладучыся спаць, ня ведаў, ці яму ўдасца спакойна праспаць гэту ноч у сваёй хаце».
Што называецца, знайдзіце дзесяць адрозненняў. Так, страшныя часы, пра якія нас папярэджваў Францішак Аляхновіч, вярнуліся — і таму яго дакументальная аповесць і ўспаміны чытаюцца сёння з асаблівай цікавасцю. Бо яны — пра нас. Паказальная «адліга» і «закручванне гаек», тысячы людзей у турмах па надуманых абвінавачаннях, даносах і скляпаных на хуткую руку справах, здзекі і катаванні, вынішчэнне беларускасці — гэта пра ўчарашні дзень ці пра сённяшні?
Францішак Аляхновіч напісаў сваю першую п’есу, седзячы ў турме. Сённяшнія беларусы ў турмах пачынаюць пісаць вершы і прозу, якія потым аблятаюць увесь свет. І нават «апошнія словы» робяцца літаратурай — такі час, такія абставіны.
Для чаго пішуцца кнігі? Відавочна, многае з таго, што створана ў сусветнай культуры — рэалізацыя «Я» пісьменніка, увага, прызнанне, вядомасць і шмат іншых рэчаў, якіх нам не хапае. Але было б памылковым не назваць тут менш карыслівыя мэты — такія, як перадача досведу, фіксацыя часу, сведчанне і папярэджанне. «У капцюрох ГПУ» не назавеш споведдзю, але каштоўнасцю гэтай кнігі ўсё адно застаецца шчырасць, з якой аўтар, не пазбаўлены горкай самаіроніі, раскрывае абставіны свайго арышту і зняволення.
«Ну, Аляхновіч! Не падгадзь! Не скавычы! Не румзай! Спакойна! Адыграй фінал апошняга акта свайго жыцця дастойна, як чалавек, не як парсюкі, якіх вядуць на бойню...»
Бывае так, што, сутыкаючыся са злом, на апошняй мяжы людзі губляюць сваю годнасць, і тады зло святкуе чарговую перамогу над слабасцю чалавека. Пра тое, як нізка можна ўпасці, змагаючыся за існаванне, у Аляхновіча сказана вельмі шмат — пра катаў і іх памагатых, пра «крымінальнікаў» і «палітычных», пра наглядчыкаў, якія са «сваіх», выслужваючыся, ператвараліся ў яшчэ горшых катаў, чым служкі сістэмы. І, можа быць, у тым і ёсць асноўны пасыл напісанай амаль 90 гадоў таму кнігі — годнасць, якая не дазваляе найгоршаму ў людзях прарывацца вонкі. Літасць, якая ратуе і жыцці, і душы. «Інтэлігенцкая мяккацеласць», як пісаў Аляхновіч, з якой становяцца немагчымымі «электрычныя ложкі» і кулі ў патыліцы. Надзея на тое, што напісанае застанецца — а значыць, будзе пачутае і не паўторыцца.
Хочацца сказаць нешта пафаснае пра школьную праграму, у якой абавязкова павінны быць творы Францішка Аляхновіча, і пра вуліцы з яго імем, і пра музеі, але ўсё гэта вызначыць час. І хочацца верыць, што гэтым разам Аляхновіч і Дзяржынскі памяняюцца месцамі і мы зробім выбар на карысць чалавека, які меў смеласць заставацца сабой і гаварыць нязручную праўду, якая мусіць застацца толькі ў кнігах.
