Лі Кван Ю — чалавек, які стварыў нацыю там, дзе яе не было
Лёс падараваў яго Сінгапуру. Ён пераўтварыў былую калонію ў квітнеючую дзяржаву. Яго не стала 23 сакавіка 2015 года. Але дасюль людзі ўзгадваюць яго добрым словам.
Мая нядзельная раніца 29 сакавіка 2015 года, як заўсёды, пачалася з велатрэку ў спартовым клубе. Але на гэты раз замест дынамічнай сучаснай музыкі трэнер папрасіла нас патрымаць хвіліну цішыні на знак памяці Лі Кван Ю. І дакладна праз хвіліну яна зноўку ўключыла музыку, пад хуткія рытмы якой і пад шоргат колаў нашых ровараў пакацілася раніца.
Гэты эпізод мне падаўся дакладным сімвалам развітання Сінгапура з яго творцам Лі Кван Ю. Развітанне, якое было прасякнута сапраўды шчырым, а не афіцыйна-штучным смуткам, і было скіравана на працяг спраў, на працяг працы і бізнесу. На працяг жыцця. Як заўсёды.
Рознымі шляхамі
Хто чытаў мае ранейшыя артыкулы ў «НЧ», ведае пра маю павагу да творцы сінгапурскай мадэлі развіцця. Адзін з чыннікаў гэтай павагі грунтуецца на асэнсаванні пэўнага падабенства сітуацый у Сінгапуры і Беларусі.
Абедзвюм краінам бракуе прыродных рэсурсаў, але і тая, і другая знаходзяцца на скрыжаванні транскантынентальных гандлёвых і ваенных шляхоў: Сінгапур — марскіх, Беларусь — сухапутных. Абедзве краіны, хаця і па розных прычынах, у масавым карыстанні не маюць сапраўды сваёй мовы. Насельніцтва і той, і другой у большасці сваёй прымае мадэль кіравання «зверху ўніз». І нават мае аднолькавую звычку называць першую асобу дзяржавы бацькам.
Як і Беларусь, Сінгапур зрабіўся незалежнай дзяржавай раптоўна, хаця і з розных гістарычных падыходаў. У гісторыі Беларусі быў нацыянальны рух Адраджэння, якога не ведаў Сінгапур. Але большасць насельніцтва (у Сінгапуры, можна сказаць, пераважная большасць), не ўяўляла сябе ў становішчы незалежнай дзяржавы.
Тым не менш Сінгапур амаль адразу стаў на шлях эканамічных і сацыяльных пераўтварэнняў. Краіна зрабілася адной з найбольш заможных у свеце, развітым цэнтрам бізнесу, тэхналогій, а на сёння ўжо — культуры і дызайну.
Тым часам Беларусь, хаця і вабіць сваёй чысцінёй, за дваццаць год дасягнула не болей чым адносна прымальнага ўзроўню выжывання, які, аднак, крытычна залежыць ад геапалітычных звычак усходняга суседа.
Ідэі і рашэнні
Зразумець гэтую розніцу дапамагаюць галоўныя ідэі кіравання Лі Кван Ю. У пэўным сэнсе яго філасофія можа падацца падобнай да той, што прапагандуе ўрад Беларусі, — цэнтралізаваны баланс паміж дабрабытам усяго грамадства і асобных яго грамадзян, і пэўны дыктат інтарэсаў большасці над свабодай меншасці.
Вядома, напрыклад, што Лі не вельмі цаніў абсалютную свабоду друку, захаваў сакрэтную службу, замацаваў права прэм’ер-міністра арыштоўваць і трымаць у турме пэўную колькасць чалавек увогуле без судовага працэсу. У прыватнасці, падазраваных крымінальных злачынцаў, віну якіх было цяжка даказаць. Але здараліся і падазроныя па палітычных матывах, асабліва з прыхільнікаў камуністаў. Лі Кван Ю лічыў таксама неабходным захаваць смяротнае пакарання, асабліва ў адносінах да наркадылераў.
Але ж нейкім чынам кірунак гэтых ідэй у Сінгапуры быў зусім іншым, чым у Беларусі. Гэта ілюструюць некалькі галоўных рашэнняў Лі.
Раптоўна незалежным Сінгапур зрабіўся ў 1965 годзе. Дагэтуль, ад 1957-га, ён быў часткай Малайзіі, але калі там перамаглі нацыяналісты, яны вырашылі выключыць з федэрацыі Сінгапур, дзе большасць насельніцтва складалі кітайцы.
Эканамічная будучыня новай краіны выглядала сумна. Да таго часу горад жыў у асноўным на гандлі паміж суседнімі тэрыторыямі Малайзіі, Індыі, Паўднёвага Кітая і Інданезіі. Другой крыніцай дабрабыту была брытанская армія, але ў 1971 годзе яна была выведзена з тэрыторыі былой калоніі.
Дарадцы раілі Лі як мага хутчэй уступіць у эканамічны саюз з Малайзіяй і Інданезіяй. Яны не разумелі, як маленькая новая краіна зможа перамагчы гістарычныя наступствы і адна знайсці нейкі іншы шлях.
Але Лі зразумеў, што новыя тэхналогіі ствараюць магчымасці скарыстаць працаздольнасць і дысцыплінаванасць насельніцтва вострава, каб сканструяваць наўпрост працу з карпарацыямі ЗША і іншых развітых краін, а не гандляваць з такімі ж маларазвітымі суседзямі. Пры гэтым улады Сінгапура захавалі за сабой высокі ўзровень кантролю над вытворчасцю праз структуры дзяржаўнага холдынгу, якому належалі акцыі шматлікіх прадпрыемстваў. Але самі прадпрыемствы атрымалі аператыўную свабоду. Паралельна былі створаны ўмовы для прыватных інтарэсаў.
Помнік каланісту
Па сваіх палітычных поглядах Лі быў сацыялістам і да канца жыцця верыў у неабходнасць стварэння магчымасцяў для кожнага. Але таксама разумеў небяспеку камуністычнага руху.
Асабісты дарадца Лі, галандскі эканаміст доктар Вінземіус (які, дарэчы, нягледзячы на ўзрост прыехаў на пахаванне), сфармуляваў дзве ўмовы для поспеху: першая — не дапусціць перамогі камуністаў, другая — не дапусціць зносу помніка Стэмфарду Рафэлзу, каланіяльнаму стваральніку Сінгапура.
Сінгапур, з помнікам каланісту ў цэнтры горада, успрымаўся як надзейны фарпост для інвестараў. Яшчэ больш моцным фундаментам для даверу новай краіне зрабілася яе юрыдычная сістэма: Лі, юрыст з дыпломам Кембрыджа, вырашыў захаваць брытанскія інстытуты незалежнага суда і гарантыі маёмасці.
Сістэма дзяржаўнага капіталізму, якую фактычна вынайшаў Лі, была сістэмай адукаванага менеджменту. У прыватнасці, Лі заснаваў дзяржаўную карпарацыю «Тэмасек» (старажытная назва горада), у якую ўвайшлі прадпрыемствы энергетыкі. Урад Лі замест адміністратыўнага кантролю над цэнамі кантраляваў іх праз прадпрыемствы энергетыкі.
Праз пэўны час гэтыя прадпрыемствы былі прыватызаваныя, а карпарацыя «Тэмасек» зрабілася дзяржаўным інвестыцыйным фондам.
Палітычны баланс
У палітычнай сферы Лі пачынаў як сапраўдны левы — з барацьбы за правы прафсаюза мясцовых рабочых супраць каланіяльных прадпрыемстваў. Але калі пасля незалежнасці прафсаюзы пачалі патрабаваць вялікіх заробкаў пад пагрозай страйку, Лі рашуча выступіў супраць. У тым ліку і праз адміністрацыйны рэсурс.
Але адначасова дапамог прафсаюзам стварыць кааператыўныя прадпрыемствы, якія пачалі зарабляць дадатковыя сродкі і ўкладваць іх у медыцынскія і пенсійныя фонды для працоўных.
Праграма дзяржаўнага будаўніцтва кватэр, якія сінгапурцы могуць набыць, скарыстаўшы свой прыватны пенсійны фонд, зрабіла іх уладальнікамі актываў, каштоўнасць якіх расла адначасова з эканомікай краіны. Гэта аўтаматычна дало грамадзянам ашчадны рахунак, дом, а з тым і зацікаўленасць да ўдзелу ў мясцовым самакіраванні праз асацыяцыі ўладальнікаў.
Лі заўсёды і паслядоўна супрацьстаяў любым памкненням пераўтварэння сінгапурцаў у нацыю нахлебнікаў. Ён наведаў Мальту, якая, як і Сінгапур, страціла прывілеі, звязаныя са знаходжаннем на яго тэрыторыі брытанскага флоту. У якасці кампенсацыі працоўныя Мальты дамагліся ад Брытаніі гарантый на атрыманне зафіксаванай субсідыі кожнаму, незалежна, працуе той ці не.
Дэструктыўны ўплыў, які мела гэта субсідыя на звычкі і характар мальтыйцаў, уразіў сінгапурскага лідара. У сваіх нататках ён запісаў, што ніколі не дазволіць падобнае ў Сінгапуры: «Мы павінны працаваць і зарабляць свой дабрабыт, а не атрымліваць яго ад іншых, ці рызыкуем знішчыць сябе».
Нацыянальна-рэлігійны баланс
Эканамічным цуд Сінгапура знакаміты на ўвесь свет. Але не меншым цудам можна лічыць тую гармонію, якая ўсталявалася тут ва ўзаемаадносінах трох груп, што складаюць насельніцтва Сінгапура, — кітайскай, малайскай і індыйскай. Будысты, хрысціяне, індуісты і мусульмане жывуць і працуюць побач, паважаюць традыцыі адно аднаго. Як прыклад: супрацоўнікі майго офісу ніколі не плануюць лятучкі на пяць гадзінаў, калі малайцы-мусульмане маюць малітву.
Так было не заўсёды. У першы год незалежнасці крывавыя канфлікты пракатваліся па кітайскім і малайскім раёнах. Здавалася, што было б прасцей для лідара, у краіне, дзе 75 адсоткаў кітайцы, кіраваць наўпрост ад іх імя і зрабіць кітайскую мову дзяржаўнай, кітайскія школы асноўнымі, кітайскую культуру дамінуючай.
Але Лі мовай адміністрацыі і адукацыі зрабіў нейтральную англійскую, а ўсім чатыром мовам быў нададзены статус раўнапраўных. Усе школы, у тым ліку кітайскія, падпарадкаваныя культурна нейтральнай сістэме адукацыі. Культурная палітыка Сінгапура патрабуе свабоднага валодання англійскай і роднай этнічнай мовай у якасці другой абавязковай.
Адрозненне добраахвотнай, пазітыўнай і цывілізаванай накіраванасці сінгапурскай версіі вертыкалі было відавочным і па ўсёй атмасферы тыдня смутку ў сувязі з адыходам у іншы свет стваральніка дзяржавы. Усё было выдатна арганізавана, але не спушчана зверху пад адміністратыўна-прапагандысцкім істэрычным ціскам.
Калі б не 18 сценак памяці, раскінутых па горадзе, напаўспушчаныя сцягі і хроніка пяцідзесяцігадовай гісторыі Сінгапура па тэлебачанні, госць горада наўрад ці здагадаўся, што адбылося нешта надзвычайнае. Усе дні засталіся рабочымі, працавалі крамы, у барах шумелі наведвальнікі, працягваліся канцэрты, спартовыя спаборніцтвы і кіно.
Смутак і ўдзячнасць
Першыя два дні развітання былі толькі для сям’і. Пасля гэтага труна была ўсталявана ў парламенце. І хаця на развітанне прыйшлі 400 000 чалавек, не было зарэгістравана ніводнага выпадку праблемаў з натоўпам ці істэрыі, накшталт той, што бачылі ў Паўночнай Карэі. Потым лафет з целам Лі і мінімальным кардонам правезлі праз горад. Жалоба была завершана сціплай цырымоніяй прамоваў.
29 сакавіка, у дзень пахавання, амаль усе людзі былі ў чорнай ці белай (кітайскі колер смутку) вопратцы. У прыватных размовах, чатах, лістах у газеты я не заўважыў пампезнасці, прапаганды ці штучнасці пачуццяў. Мне здавалася, як і ў маім ранішнім спортклубе, што разам з трапічным дажджом Сінгапур ахінула непадробная хваля смутку па чалавеку, які зрабіў нацыю там, дзе яе не было, і карыстаўся ўладай дзеля краіны, а не наадварот.
Напрыканцы цырымоніі, упершыню за 50 гадоў, прагучалі сірэны грамадзянскай абароны. Спыніліся цягнікі метро на станцыях, аўтобусы на вуліцах. Спыніў на імгненне рух увесь горад, з удзячнасцю за свой гістарычны імклівы рух да лепшага гэтаму сапраўды вялікаму чалавеку, якога лёс неяк падараваў маленькаму востраву паміж Індыйскім і Ціхім акіянамі.