Вэрсаль: мір як мроя паміж дзвюма войнамі
Краіны ляжалі ў руінах, імпэрыі развальваліся, а новыя палітычныя рэаліі ўзьнікалі з попелу старых. Менавіта на гэтым фоне распачалася Вэрсальская мірная канфэрэнцыя 1919–1920 гадоў у Парыжы.
Вэрсаль 1919 год
У студзені 1919 году дэлегаты з 32 краінаў сабраліся ў Парыжы, каб адчыніць самую вялікую асамблею ў сваім родзе на той час. На канфэрэнцыі дамінавала «Вялікая чацьвёрка» — Вудра Вільсан з ЗША, Дэвід Лойд Джордж з Вялікай Брытаніі, Жорж Клемансо з Францыі, а пазьней да іх далучыўся Віторыа Арланда з Італіі. Гэтым лідэрам была даручаная праца па аднаўленьні разбуранага сьвету.
Напярэдадні
Вайна, якую шмат хто ў той час называў «вайной, што скончыць з усімі войнамі», пераасэнсавала прыроду ўзброенага канфлікту і падрыхтавала аснову для глыбокай перабудовы сусьветнага парадку. Напрыканцы 1918 году Вялікая вайна, якая забівала па ўсёй Эўропе і за яе межамі з 1914 году, набліжалася да канца.
Дзяржавы, адказныя за пачатак вайны, якія складаліся зь Нямеччыны, Аўстра-Вугоршчыны, Асманскай імпэрыі і Балгарыі, былі на мяжы краху, як ваеннага, так і нутранага. Дзяржавы, якія выступілі супраць іх на чале з Францыяй, Брытанскай імпэрыяй, Італіяй і Злучанымі Штатамі (якія ўступілі ў вайну ў 1917 годзе) атрымалі перавагу, у тым ліку дзякуючы сваім пераўзыходзячым рэсурсам і ўводу сьвежых амэрыканскіх войскаў.
Глядзіце таксама
11 лістапада 1918 году паміж саюзьнікамі і Нямеччынай было падпісанае перамір'е, якое фактычна спыніла баявыя дзеяньні. Аднак гэта была ня мірная дамова, а спыненьне вагню, умовы якога дыктаваліся пераможцамі. Нямеччына, якая на той момант зьяўлялася маладой рэспублікай пасьля адрачэньня кайзэра Вільгельма II, прыняла гэтыя ўмовы. Перамір'е падрыхтавала глебу для Парыскай мірнай канфэрэнцыі, дзе павінны былі абмяркоўвацца канчатковыя ўмовы міру.
Адным з найбольш значных вынікаў Першай сусьветнай вайны стаў распад чатырох імпэрый: Расейскай (дзякуй Богу!), Нямецкай, Аўстра-Вугорскай і Асманскай. У Расеі чырвоны пераварот ужо вывеў краіну з вайны. Была зьдзейсьненая спроба стварэньня незалежнай Беларускай Народнай Рэспублікі.
Аўстра-Вугорская імпэрыя, канглямэрат розных этнасаў і нацыянальнасьцяў, распалася на некалькі незалежных нацыяў. Узьніклі такія краіны, як Чэхаславаччына і Югаславія, якія кіраваліся прынцыпамі нацыянальнага самавызначэньня, што прапагандаваў прэзідэнт Вільсан.
Падобным чынам Асманская імпэрыя, «хворы чалавек Эўропы», была на мяжы распаду, што адчыняла шлях для стварэньня сучаснай Турэччыны і перакройваньня межаў на Блізкім Усходзе.
Галоўныя дзеючыя асобы
Вудра Вільсан
Прэзыдэнт ЗША Вудра Вільсан прыбыў у Парыж з маральным запалам і бачаньнем новага сусьветнага парадку. Ён прыехаў узброены сваімі знакамітымі чатырнаццацьцю пунктамі, заявай аб прынцыпах, якія падкрэсьлівалі самавызначэньне, свабоду мораў і, што найбольш вядома, ідэяй стварэньня Лігі Нацыяў — міжнароднай арганізацыі, скіраванай на забесьпячэньне міру і супрацы.
Падыход Вільсана прыкметна адрозьніваўся ад яго эўрапейскіх калегаў. Ён разглядаў канфэрэнцыю не як сродак увядзеньня карных мераў супраць пераможаных Цэнтральных дзяржаваў, найперш Нямеччыны, а як магчымасьць пабудаваць трывалы мір, заснаваны на дэмакратычных прынцыпах і міжнароднай супрацы.
Дэвід Лойд Джордж
Прэм'ер-міністар Вялікай Брытаніі Дэвід Лойд Джордж быў рэзкім кантрастам з амэрыканцам Вільсанам. Прадстаўляючы імпэрыю ў зэніце славы, Лойд Джордж быў заціснуты паміж грамадзкім патрабаваньнем «справядлівага міру», які пакарае Нямеччыну, і прагматычнай неабходнасьцю аднавіць стабільную Эўропу.
Лойд Джордж шукаў залатую сярэдзіну, выступаючы за мірнае ўрэгуляваньне, якое ня будзе ні занадта мяккім, каб выклікаць будучую агрэсію, ні занадта жорсткім, каб справакаваць помсту. Ён быў асабліва занепакоены ўздымам камунізму ў Расеі і яго магчымым распаўсюдам на разбураную Нямеччыну. Такім чынам, пазыцыя Лойда Джорджа была спалучэньнем карных мераў, у прыватнасьці ў пляне рэпарацыяў, і бачаньня збалянсаванай Эўропы.
«Вялікая чацьвёрка»
Жорж Клемансо
Французскі прэм'ер-міністар Жорж Клемансо, вядомы як «Тыгр», кіраваўся адзінай мэтай — бясьпека Францыі. Ён стаў сьведкам двух нямецкіх уварваньняў за сваё жыцьцё, і быў поўны рашучасьці гарантаваць, што Нямеччына больш ніколі ня зможа ўяўляць пагрозу для Францыі. Такім чынам, ягоны падыход да мірных перамоваў быў бескампрамісна жорсткім у адносінах да Нямеччыны.
Асноўнымі мэтамі Клемансо былі вяртаньне Эльзасу-Лятарынгіі Францыі, цяжкія рэпарацыі зь Нямеччыны і гарантыі ад будучай нямецкай агрэсіі, магчыма, праз тэрытарыяльную дэмілітарызацыю.
Віторыа Арланда
Прэм'ер-міністар Італіі Віторыа Арланда прыйшоў на канфэрэнцыю з самай слабай пазыцыяй. Італія, найменш магутная зь «вялікай чацвёркі», далучылася да саюзьнікаў у вайне з абяцаньнямі атрымаць тэрытарыяльныя заваёвы, асабліва ў Адрыятычным рэгіёне. Галоўнай мэтай Арланда было выкананьне гэтых абяцаньняў, асабліва на фоне росту нацыяналізму ў Італіі (зрэшты, як і ва ўсіх іншых кропках Эўропы).
Тым ня менш, Арланда часта апынаўся ў баку ад клопатаў вялікіх дзяржаваў. Яго настойлівасьць на тэрытарыяльных прэтэнзіях Італіі, у прыватнасьці, супраць новай югаслаўскай дзяржавы, супярэчыла прынцыпу самавызначэньня, які дамінаваў на канфэрэнцыі.
Асноўныя рашэньні
Вэрсальская дамова, падпісаная 28 чэрвеня 1919 году, у першую чаргу тычылася Нямеччыны, якая лічылася падбухторшчыкам вайны. Дамова была больш па сутнасьці карным дакумэнтам, які меў на мэце аслабленьне Нямеччыны як у ваенным, так і ў эканамічным пляне.
Нямеччына была вымушаная саступіць тэрыторыі Бэльгіі, Даніі і Францыі, уключаючы значнае вяртаньне Францыі Эльзасу-Лятарынгіі. Саарскі басэйн быў перададзены пад кіраваньне Лігі Нацыяў, а горад Данцыг (Гданьск) стаў вольным горадам.
Асноўныя дзеючыя асобы
Колькасьць нямецкай арміі была абмежаваная 100 тысячамі чалавек, забароненая вытворчасьць цяжкага ўзбраеньня і ваеннай авіяцыі.
Адным з найбольш спрэчных аспектаў была частка аб рэпарацыях, якая патрабавала ад Нямеччыны і яе хаўрусьнікаў прыняць на сябе адказнасьць за развязваньне вайны і выплаціць значныя рэпарацыі. Гэтыя плацяжы, прызначаныя для кампэнсацыі вялізных стратаў, амаль забілі і без таго саслабленую нямецкую эканоміку.
Сэн-Жэрмэнская дамова, падпісаная 10 верасьня 1919 году, прадугледжвала роспуск Аўстра-Вугорскай імпэрыі. Дамова прызнавала незалежнасьць Вугоршчыны, Чэхаславаччыны, Польшчы і Каралеўства сэрбаў, харватаў і славенцаў (пазьней Югаславіі).
Трыянонская дамова, падпісаная 4 чэрвеня 1920 году, у прыватнасьці, датычылася Вугоршчыны, другой паловы былой Аўстра-Вугорскай імпэрыі.
Яна страціла каля дзьвюх трацінаў сваёй тэрыторыі на карысьць Румыніі, Чэхаславаччыны, Югаславіі і Аўстрыі.
Іншыя дамовы ўключалі Нёйскую дамову з Балгарыяй і Сэўрскую дамову з Асманскай імпэрыяй (пазьней замененую на Лазанскую дамову).
Дамовы, якія выйшлі з Парыскай мірнай канфэрэнцыі, цалкам зьмянілі сусьветны парадак. Але ўмовы гэтых дамоваў у спалучэньні з нацыянальнымі крыўдамі і ростам экстрэмісцкіх чырвоных і карычневых ідэалёгій у канчатковым выніку адкрылі шлях да пачатку Другой сусьветнай вайны. Мір, дасягнуты ў Парыжы, быў нетрывалым і часовым.
Шкада, але беларускай дэлегацыі ў Парыжы не было. Але гэта, як вядома, ужо іншая гісторыя.