Вера, антысемітызм і 95 тэзісаў: гісторыя барацьбы Марціна Лютэра з габрэямі і Касцёлам

Смеласць, якая прымусіла Марціна Лютэра супрацьстаяць Касцёлу і прыбіць свае 95 тэзісаў да дзвярэй парафіі ў Вітэнбергу, добра вядомая. Тым не менш, жыццё рэфарматара было азмрочана яго антысеміцкімі ідэямі, што ўяўляе парадокс, які значна ўскладняе яго гістарычную ролю абаронцы веры.

Лютэр, скарастаны Гітлерам

Першапачаткова Лютэр выказваў у дачыненьні да габрэяў адносна памяркоўныя погляды. Ягоная раньняя праца «Езус Хрыстус нарадзіўся габрэем» нават заклікала да паважлівага стаўленьня да габрэяў і выступала супраць жорсткай рыторыкі некаторых калегаў-тэолягаў. Ён лічыў, што карупцыя і недахопы Касьцёлу былі перашкодай для павяртаньня габрэяў у хрысьціянства.

Аднак, калі габрэі не павярнуліся масава, як ён спадзяваўся, расчараваньне Лютэра перарасло ў горкую крыўду. Да 1530-х гадоў ягоныя творы набылі змрочна-варожы тон. У апошнія гады жыцьця ён напісаў трактат «Пра габрэяў і іхную хлусьню», у якім адстойваў думку, што габрэйскія сінагогі і дамы павінны быць разбураныя, іх грошы канфіскаваныя, а іх свабода абмежаваная. Гэтыя рэзкія словы былі драматычным адыходам ад ягоных ранейшых заклікаў да павяртаньня праз дабрыню. Яны адлюстроўвалі глыбокую варожасьць да габрэйскага народу.

Марцін Лютэр кажа, што габрэі зьяўляюцца «нізкім, распусным народам, гэта значыць не народам Божым, і іх пахвальба радаводам, абразаньнем і законам павінна разглядацца як бруд».

Рыторыка Лютэра была ня толькі палемічнай, але таксама заклікала да карных мераў супраць габрэяў. Ён абвінаваціў іх у ліхвярстве і ў тым, што яны зьяўляюцца чумой, пухлінай і няшчасьцем для хрысьціянства і ўсяго сьвету. Марцін Лютэр зайшоў далёка і пісаў пра гэбрэяў, што нельга праяўляць да іх ні міласэрнасьці, ні добразычлівасьці, не даваць прававой абароны, а гэтых «атрутных чарвякоў» трэба забраць на прымусовыя працы або выгнаць назаўжды.

Страшэнна ўявіць, што ж меў на ўвазе Марцін Лютэр, калі пісаў: 

Менавіта гэтую апошнюю рыторыку нянавісьці пазьней скарыстаў Адольф Гітлер і нацысцкі рэжым, каб апраўдаць сваю антысэміцкую палітыку. У ідэалёгіі Трэцяга рэйху праца рэфарматара Лютэра была прадстаўленая як старажытная падтрымка іх уласных генацыдных амбіцыяў. Нацысты віталі Лютэра як папярэдніка сваёй антысэміцкай праграмы, выкарыстоўвалі ягоныя працы для наданьня гістарычнай і культурнай легітымнасьці ўласнай расавай палітыцы і нават сьвяткавалі ягоны дзень народзінаў як нацыянальнае сьвята.

Гітлер спасылаўся на Лютэра ў сваіх прамовах, ён праводзіў лінію ад Рэфармацыі да палітыкі нацыстаў у адносінах да габрэяў. Выкарыстаньне НСДАП працы Лютэра было па сутнасьці вычварэнскім: яны ўзмацнілі і сказілі яго антысэміцкую рыторыку, каб служыць прапагандысцкай машыне Трэцяга Рэйху. Гітлер выкарыстаў аўтарытэт Лютэра як паважанага нямецкага дзеяча, каб падмацаваць вобраз габрэяў як вечнага і непапраўнага ворага нямецкага народу. Нават так званую «Крыштальную ноч» 9-10 лістапада 1938 году, калі адбываўся габрэйскі пагром у Нямеччыне, нацысты называлі сьвяткаваньнем народзінаў Лютэра.

Паводле Майкла Бэрэнбаўма, практычна кожная антыгабрэйская кніга, надрукаваная ў Трэцім Рэйху, утрымлівала спасылкі і цытаты з Лютэра. Неўзабаве пасьля «Крыштальнай ночы» Марцін Сасэ, біскуп Лютэранскай Царквы ў Цюрынгіі, апублікаваў збор сачыненьняў Лютэра. Гэты лютэранскі біскуп «апладзіраваў падпалу сінагогаў».

17 сьнежня 1941 году сем лютэранскіх царкоўных канфедэрацыяў земляў Нямеччыны выступілі з заявай, у якой пагадзіліся з палітыкай прымусу габрэяў насіць жоўты значок, «паколькі пасьля свайго горкага досьведу Лютэр настойліва прапанаваў прэвентыўныя меры супраць габрэяў і іх выгнаньне з тэрыторыі Нямеччыны».

Антыгабрэйскія настроі Лютэра грунтаваліся хутчэй на рэлігійным расчараваньні, чым на расавай тэорыі. Тым ня менш, зьедлівая мова, якую ён выкарыстаў, заклала небясьпечны падмурак, які мог быць і быў выкарыстаны тымі, хто імкнуўся распаліць нянавісьць сусьветнага маштабу.

Паход супраць каталіцтва

Марцін Лютэр, легендарная асоба пратэстанцкай Рэфармацыі, найбольш вядомы сваёй жорсткай крытыкай Рымска-каталіцкага касьцёлу, якая завяршылася літаральным прыбіваньнем 95 тэзісаў да дзьвярэй замкавага касьцёлу ў Вітэнбэргу ў 1517 годзе.

У цэнтры ягонай крытыкі была праблема індульгенцыяў. Касьцёл навучаў, што індульгенцыі, якія можна набыць або зарабіць, зьмякчаюць пакараньне за грахі. Лютэр катэгарычна супраціўляўся гэтаму і сцьвярджаў, што выратаваньне і пакаяньне — гэта пытаньні веры і асабістага раскаяньня, а не камерцыйныя аперацыі.

Іншым цэнтральным пунктам спрэчкі Лютэра і Касьцёлу быў аўтарытэт Папы. Марцін Лютэр адмаўляў ролю Папы. Для Лютэра Біблія была адзінай крыніцай Боскіх ведаў, і Слова Божае павінна было быць дасяжным кожнаму верніку.

Лютэр таксама крытыкаваў сакрамэнтальную сістэму Касьцёлу. Біблейска абгрунтаванымі ён прызнаваў толькі два сакрамэнты — хрост і эўхарыстыю, у адрозьненьне ад сямі сакрамэнтаў, прызнаных каталіцкім касьцёлам. Ён сцьвярджаў, што сакрамэнты не зьяўляюцца сродкам дасягненьня ласкі, але замест гэтага зьяўляюцца праявамі Божай волі, атрыманай празь веру.

Іншым спрэчным момантам стала ўласна каталіцкая імша. Лютэр адхіляў панятак Імшы як выявы бяскроўнай ахвяры і ідэю пераўтварэньня, калі лічыцца, што хлеб і віно становяцца сапраўдным целам і крывёю Хрыста падчас набажэнства. Замест гэтага Марцін Лютэр прыняў канцэпцыю «кансубстанцыяцыі», у якой Хрыстос прысутнічае побач з сутнасьцю хлеба і віна.

Сьвятарскія і манаскія абяцаньні цэлібату таксама падвяргаліся крытыцы Лютэра. Ён лічыў, што такія клятвы супярэчаць чалавечай прыродзе і вучэньню Бібліі. Сам Марцін Лютэр кінуў каталіцкі аўгустынскі манаскі ордэн і ажаніўся з былой манахіняй Катарынай фон Бора, якая ў сваю чаргу прачытала творы Лютэра, зьбегла з манастыра і выйшла за яго замуж. Гэтаму прыкладу рушылі ўсьлед шматлікія пратэстанцкія рэфарматары далей.

Марцін Лютэр пражыў жыцьцё, поўнае надзеі на зьмены ў Касьцёле, але і разам з атрутным жахлівым антысэмітызмам.