Шматгранная веліч Яна ІІІ Сабескага: ад самых рамантычных лістоў да сузор’я на небе

У гэты дзень у далёкім 1674 годзе Ян Сабескі быў абраны вялікім князем і каралём. Ён стаў апошнім магутным уладаром нашай дзяржавы. Яго гісторыя ўнікальная і захапляльная. Ян Сабескі быў паліглотам, адданым мужам, сьмелым юнаком, які змагаўся з мядзьведзямі, а яшчэ ён быў першым барыстам у ВКЛ.

Ведаў 7 моваў

Улада Яна III Сабескага не абмяжоўвалася толькі полем бітвы, яна распаўсюджвалася і на сфэру розуму. Ён быў літаратарам, чалавекам, які цаніў адукацыю і меў прагу да ведаў, што прывяло яго да вывучэньня сямі моваў. Акрамя роднай, ён добра валодаў лацінскай, французскай, нямецкай, італьянскай, турэцкай і татарскай мовамі.

Гэта спрыяла наўпроставай камунікацыі з замежнымі пасланцамі, навукоўцамі і нават ворагамі. Уявіце сабе зьдзіўленьне на твары апанэнта, калі вялікі князь літоўскі падчас гарачых дыпляматычных перамоваў адказвае на іх роднай мове. Свабоднае валоданьне турэцкай і татарскай мовамі Асманскай імпэрыі, супраць якой Рэч Паспалітая часта ваявала, дало яму стратэгічную перавагу.

Больш за тое, справа была не толькі ў тым, якія мовы ён вывучаў, але і ў тым, як ён імі карыстаўся. Ян Сабескі быў вядомы тым, што пісаў красамоўныя лісты, ці то каб выказаць дыпляматычную пазыцыю, ці падзяліцца сваім каханьнем да жонкі, ці паглыбіцца ў інтэлектуальныя дэбаты. Па сутнасьці, яго ліст з прапановай сваёй будучай жонцы Марыі Казіміры Луізе дэ Ля Гранж д'Арк'ен зьяўляецца адным з самых палымяных рамантычных пасланьняў у гісторыі. 

Каханьне вялікага князя — Марысенька

Эпічная гісторыя каханьня Яна ІІІ Сабескага і яго жонкі Марыі Казіміры Луізы дэ Ля Гранж д'Арк'ен, якую ласкава называюць «Марысенька», — гэта гісторыя, такая ж захапляльная, як гісторыя ваенных дзеяньняў. Хроніка іх стасункаў захавалася ў прыгожа аформленых лістах, якія Сабескі пісаў Марысеньцы амаль штодня, калі быў у ваенных паходах. Праз гэтыя лісты мы бачым бок Яна Сабескага, далёкі ад крывавых войнаў.

Гэта былі незвычайныя лісты. Яны былі напісаныя на мове, напоўненай пяшчотнымі імёнамі хатніх жывёлаў і гульлівымі словамі, прыватным дыялектам, зразумелым толькі ім двум. Яны раскрываюць чалавека, які быў моцна закаханы, які лічыў дні, пакуль не зможа вярнуцца да сваёй каханай.

Ён пісаў пра свае развагі пра войны, пра стратэгію, пра свае погляды на дзяржаўныя справы, пра філязофію і мастацтва. Марыя Казіміра была не проста спадарожніцай яго сэрца, але роўным інтэлектуалам, якому ён мог даверыць свае самыя глыбокія думкі.

Самай вялікай перамогай Яна Сабескага было заваёва сэрца яго каханай Марысенькі. 

Перамог мядзьведзя

Сярод аповедаў пра ваенныя заваёвы і каралеўскія абавязкі, ёсьць легенда пра тое, што Ян Сабескі ў маладосьці змагаўся з мядзьведзем і выйшаў пераможцам.

У легендзе мы бачым маладога чалавека, яшчэ невядомага сьвету, які выйшаў на двубой са страшэннай жывёлай. Можна падумаць: «Пэўна, у яго была зброя!» Але, паводле легенды, Сабескі пайшоў за мядзьведзя толькі голымі рукамі і поўны рашучасьці.

Сутыкнуўшыся з мядзьведзем, Ян Сабескі дэманстраваў не толькі фізычную моц, але і стратэгічны розум. Кажуць, што ён выкарыстаў моц жывёлы супраць яго самога, пазьбягаючы наўпроставых удараў, а сам шукаў ідэальны момант для ўдару. Малады Сабескі выйшаў пераможцам.

Хаця мы не можам праверыць праўдзівасьць гэтай легенды, яна, безумоўна, малюе партрэт сапраўднага дзяржаўнага мужа. 

Прызвычаіў нашую краіну да кавы

Кава часткова абавязаная сваім распаўсюдам ў Эўропе, і перадусім у Рэчы Паспалітай, не каму іншаму, як Яну III Сабескаму. У 1683 годзе, калі бітва пад Венай ідзе поўнай хадой, вялікі князь Сабескі вядзе сваё войска супраць Асманскай імпэрыі ў канфлікце, які павінен вырашыць лёс Эўропы.

Але сярод хаосу лёс падрыхтаваў цудоўны сюрпрыз. Пасьля перамогі нашых войскаў і іх хаўрусьнікаў разьбітыя асманскія войскі пакінулі пасьля сябе багатую здабычу. Сярод іх было дзіўнае, цёмнае зерне - кава. Туркі заўсёды везьлі з сабой багаты запас.

Гэтыя бабы трапілі ў рукі Сабескага. Ён загадаў іх заварыць. У выніку атрымаўся цёмны моцны напой, які захапіў яго з першага глытка. Вялікі князь забраў на радзіму гэтую зерне. У гарадах Рэчы Паспалітай пачалі зьяўляцца кавярні. Шляхта прыняла напой, і неўзабаве ён трапіў у шырокія масы. 

Перайначыў самы вядомы выраз Цэзара

Знакамітыя словы часта вызначаюць спадчыну чалавека, пакідаючы пасьля сябе выразны сьлед. Для Яна III Сабескага адным з такіх выказваньняў было «Venimus, Vidimus, Deus vicit» — «Прыйшлі, убачылі, Бог перамог». Нягледзячы на тое, што гэтая фраза падобная да добра вядомай «Veni, Vidi, Vici» Юлія Цэзара, словы Сабескага шмат што кажуць пра яго як чалавека.

Арыгінальная фраза, сказаная Юліем Цэзарам, перакладаецца як «Я прыйшоў, я ўбачыў, я перамог». Гэта азначае хуткую і рашучую перамогу Цэзара. Аднак пасьля перамогі ў бітве пад Венай Сабескі зрабіў эфектную зьмену ў гэтай фразе. Замест таго, каб прыпісаць перамогу сабе, ён прыпісаў яе Богу.

Посьпех Яна Сабескага ў бітве пад Венай быў не толькі вайсковым трыюмфам. Ён быў расцэнены як перамога хрысьціянскага сьвету над мусальманскімі асманскімі войскамі. Выкарыстаньне «Deus vicit» было адлюстраваньнем глыбокай веры Яна Сабескага.

Па сутнасьці, «Venimus, Vidimus, Deus vicit» заключае ў сабе сутнасьць Яна Сабескага — сьціплага, глыбока рэлігійнага і інэлектуальнага князя-ваяра. 

У яго гонар назвалі сузор’е

Ян ІІІ Сабескі пакінуў сьлед не толькі ў гісторыі Эўропы, але і на небе. Сузор'е Скутум, што на лаціне азначае «Шчыт», было першапачаткова названа «Scutum Sobiescianum» астраномам Янам Гевеліем у гонар Сабескага.

Пасьля гучнай перамогі пад Венай розгалас быў па ўсім белым сьвеце. Гэта прыцягнула ўвагу і Гевелія, які быў не толькі астраномам, але і грамадзкім дзеячам Гданьска. Ён вырашыў ушанаваць перамогу караля сапраўды ўнікальным і вечным чынам. Астраном зьвярнуў свой позірк на маленькі шчытападобны зорны малюнак на начным небе. Ён назваў яго «Scutum Sobiescianum», шчыт Сабескага.

Сёньня мы ведаем гэта сузор'е проста як Скутум, але яго першапачатковая назва і гісторыя даюць захапляльнае ўяўленьне пра тое, які ўплыў меў наш вялікі князь.

Такім чынам, Сабескі належыць да нямногіх гістарычных асобаў, у гонар якіх названае сузор'е.

Зорка Вялікага Княства Літоўскага — Ян ІІІ Сабескі.