У дэмакратычных сілах завёўся свой Лукашэнка?

Паводзіны Паўла Латушкі ў Каардынацыйнай радзе ўсё больш нагадваюць тое, што рабіў Лукашэнка ў 1994-1996 гадах. Аўтар ТГ-канала «Политонелогия» падрабязна разбірае дзеянні апазіцыйнага палітыка і іх магчымыя наступствы.

А я ўсё пра тое ж. «Практыкаванне ў дэмакратыі» практычна завершана. І практыка гэтая паказала, што завершана яно дасканалым правалам. А менавіта вяртаннем да «практыкавання ў аўтарытарызме». 

Грандыёзнаму дэмакрату Паўлу Латушку хапіла пары тыдняў для таго, каб паставіць кропку пад планамі па фармаванні мадэлі дэмакратычнай дзяржавы. Замест гэтага ён узяў курс, як той ледакол «Ленін» — курс на ўзурпацыю паўнамоцтваў у Каардынацыйнай радзе. І, што засмучае больш за ўсё, паспяхова з гэтым спраўляецца. 

У папярэдніх серыях я гаварыў, што ні ён, ні, дапусцім, спадарыня Коўшык не могуць сумяшчаць пазіцыі дэлегатаў КР і членаў АПК. Прынцыповая немагчымасць такой канфігурацыі выразна прапісаная ў статуце КР. Павел Паўлавіч паводле першай адукацыі юрыст. І я разумею, што скончыў ён юрфак даўно і быў гэта постсавецкі юрфак (не ўпэўнены, што яны там насамрэч разумелі такую ўніверсальную каштоўнасць, як прававая норма). Увогуле, не стану рабіць нейкі асаблівы акцэнт на кваліфікацыі Латушкі. І тым не менш, для чалавека, чыя аргументацыя зводзіцца да дэмагогіі і рытарычных пытанняў, слова «дэмакратыя» Павел Паўлавіч прамаўляе недазваляльна часта. 

Учора (17 чэрвеня. — Заўв. рэд.) у публічнай прасторы з'явіліся два дакументы. Адзін — гістарычнага (і сатырычнага, але гэта міжволі, я разумею) кшталту — шасціхвіліннае відэа ад Латушкі, дзе ён «тлумачыць за дэмакратыю». Другі — чарговая заява Руху «За свабоду»: тое, што свабода ў двукоссі — іранічна, але я паспрабую не скочвацца ў дарэнкаўшчыну з ягонай бліскучай «Айчынай мінус уся Расія». Хоць, напраўду, папуліст Латушка ў свеце грамадскім, на мой погляд, заслугоўвае менавіта дарэнкаўскіх метадаў вядзення дыялогу. І я зараз паспрабую растлумачыць чаму. 

Відэа выйшла першым — пачну з яго. Адразу скажу: кароткую замалёўку з Паўлам Паўлавічам у цэнтры кадра станоўча адрознівае ад лукашэнкаўскіх экзэрсісаў хоць бы сцісласць выкладу. Складнасць — адносная — таксама моцны бок (як стане ясна крыху пазней, менавіта складнасць былога міністра культуры і падвядзе). 

Каардынацыйная рада — маніфестацыя вобразу сучаснасці

Першыя пару хвілін Павел Паўлавіч спрачаецца з безназоўнымі апанентамі на тэму «а ці не ўзурпацыя гэта». Разважае пра выбарнасць сябе ў КР-3. Абвінавачвае кагосьці ў хлусні. Зноў без прозвішчаў: «...і гэта мы гаварылі тым, хто сёння так люта атакуе, кажучы няпраўду ў дачыненні да нас...». Яшчэ раз паўтару: я пакуль не абвінавачваў Латушку ў хлусні. Да гэтага моманту ў тэксце ён усё яшчэ проста дрэнны юрыст. 

А потым пачынаецца размова пра мандаты. 

Так, сапраўды, ідучы на выбары ў КР, як лідар спісу ... я ўсведамляў, што з'яўляюся членам АПК і планую стаць сябрам КР». Перакладаю з мовы заскарузлых паліттэхнолагаў на чалавечую: «З самага пачатку я ведаў, што існуе норма, якая не дапускае падобнага спалучэння, але мне было напляваць». А наступнае — ужо чыстай вады маніпуляцыя. Слухаем: «Але пры гэтым я абсалютна не дапускаю, каб член выканаўчага органа, АПК, з'яўляўся спікерам, віцэспікерам, старшынёй камісіі, або намеснікам старшыні камісіі, або начальнікам сакратарыята, што з'яўляецца абсалютна недапушчальным».

Прыгожа, але вось гэтае адчуванне, быццам ён трымае людзей за ідыётаў, жыве са мной апошнія дні. Аднак я вынайшаў учора ў меру маляўнічую аналогію. Вось уявіце. Чалавек скончыў юрыдычны. Ён юрыст. Узяў дыплом, выразаў сабе з дрэва CV, прайшоў агляд у паліклініцы і з'явіўся ў аддзел кадраў гарадской бальніцы. Падавацца на лекара. Яму кажуць, маўляў, родны, каб працаваць лекарам, трэба было скончыць мед. Ну, правілы такія. Лекары лечаць людзей. Юрысты... як пойдзе. А ён адказвае: «Я абсалютна не дапускаю, каб юрыст быў галоўным лекарам, намеснікам галоўнага лекара, галоўнай медсястрой, загадчыкам аддзялення. Гэта з'яўляецца абсалютна недапушчальным. Я ўсяго толькі хачу сціпла працаваць гінеколагам». 

А потым па краіне — эпідэмія хламідыёзу.

На тым, што Латушка блытае паміж сабой формы кіравання і называе ў якасці прыкладу еўрапейскіх дэмакратый Літву, Латвію, Чэхію і Польшчу ў адным сказе — не бяда. Пералічваючы гэтыя краіны, ён відавочна цэліць у стварэнне парламенцка-презідэнцкай мадэлі. 

Аднак ёсць праблема. Па факце, мадэль цяпер — прэзідэнцкая. І будзе заставацца такой, пакуль дэмакратычныя сілы знаходзяцца па-за межамі рэспублікі. Чаму? Таму што змяшаная сістэма патрабуе значна больш высокага ўзроўню электаральнай падтрымкі для кожнай з галін. Нават «Вікіпедыя» ў курсе:

«Калі ў новым складзе парламента партыя прэзідэнта атрымае большасць галасоў, то захаваецца "біцэфальная" выканаўчая ўлада, калі палітыку ўрада вызначае прэзідэнт, пры адносна слабой постаці прэм'ер-міністра. Калі ж выйграюць праціўнікі прэзідэнта, то, як правіла, апошні будзе вымушаны прыняць адстаўку ўрада і фактычна перадаць паўнамоцтвы па фармаванні новага ўрада лідару партыі, якая набрала большасць галасоў на выбарах. У апошнім выпадку прэзідэнт не можа істотна ўплываць на палітыку ўрада, і галоўнай палітычнай фігурай становіцца прэм'ер-міністр. Калі пасля будзе абраны прэзідэнт, апазіцыйны парламенцкай большасці, ён сфармуе новы ўрад, і калі ён не атрымае адабрэння ў парламенце, то апошні можа быць распушчаны.

Такім чынам, як і ў парламентарных краінах, у змяшанай рэспубліцы ўрад можа працаваць, толькі калі ён абапіраецца на падтрымку парламенцкай большасці. Але калі ў парламентарных краінах прэзідэнт або манарх (кіраўнік дзяржавы) толькі фармальна прызначае ўрад, рэальна сфармаваны парламенцкай кіруючай партыяй або кааліцыяй, то ў змяшанай рэспубліцы абраны народам прэзідэнт мае права фактычна фармаваць свой урад, нягледзячы на існуючую парламенцкую большасць, уступаць у канфлікт з парламентам і дамагацца яго роспуску. Такое становішча немагчыма ні ў парламентарных краінах, ні ў прэзідэнцкай рэспубліцы. Таму змяшаную рэспубліку лічаць самастойнай формай праўлення, нароўні з парламентарнай і прэзідэнцкай».

У нас няма партыі «прэзідэнта». Права фармаваць урад належыць Святлане Ціханоўскай. КР не можа здымаць членаў кабінета — можа толькі рэкамендаваць. Святлана Ціханоўская не мае магчымасці распускаць КР. Мы — не сапраўдная дзяржава, і, з вонкавага пункту гледжання, уся мітусня рэлевантная настолькі, наколькі прызнаецца партнёрамі ў першую чаргу мандат Ціханоўскай. Механіка змяшанай мадэлі папросту недаступная людзям, за якіх сукупна прагаласавала 6700 чалавек. Ні ў якім з сусветаў КР не ўпаўнаважаная фармаваць «урад». 

Узурпацыя ўлады ці гульня ў дэмакратыю? Што робіць Латушка з Каардынацыйнай радай

Прэзідэнт-элект абвясціла кабінет. Абрала людзей, раздала партфелі. Фактычна, Павел Латушка — прызначэнец. Чыноўнік. Наменклатура. Частка бюракратыі. І рэальны, а не на 2 з лішнім тысячы чалавек (35 адсоткаў Руху), мандат ёсць (які б ні быў) толькі ў Ціханоўскай. 

Але гэта ўсё яшчэ няважна. Статут Каардынацыйнай рады не прадугледжвае магчымасць сумяшчаць пасады. А вы, Пал Палыч, як і спадарыня Коўшык, калі прытрымлівацца нормы права (а я не бачу прычын яе не прытрымлівацца — нам жа заўсёды да законаў, так), дэпутатам КР у прынцыпе не сталі, бо не выйшлі з АПК. Дарэчы, аргумент, згодна з якім вы тут дафіга выбраныя, а КР-2 была самапрызначанай, крытыкаваць нават неяк няёмка. Менавіта дзякуючы працэдуры, устаноўленай КР-2, выбары ў КР-3 адбыліся. Адмаўляючы гэтую працэдуру, вы адмаўляеце выбары як такія. Значыць, у любым выпадку не з'яўляецеся дэлегатам. Вы заблыталіся, Пал Палыч.

Аднак смешнае відэа пра дэмакратыю ўсё яшчэ не скончылася. Да канца чацвёртай хвіліны спадар Латушка пайшоў у разнос і прамовіў наступнае: «Таму парламенты і фармуюць ўрады, для таго, каб рэалізоўвалася воля тых, хто прагаласаваў за большасць у гэтым парламенце. Якраз-ткі для нас важна, каб не было два цэнтры сілы, каб у нас не было пастаянных ваяроў, канфліктаў, барацьбы за кампетэнцыю, для таго, каб мы ўзаемадзейнічалі. І калі член парламента з'яўляецца адначасова членам кабінета, член КР з'яўляецца членам АПК, тут і надыходзіць самае эфектыўнае, хуткае ўзаемадзеянне. І рэалізацыя тых мэт і задач, якія ставіць перад сабой парламент і.. ўрад. Яны працуюць у адным кірунку». 

Ну хіба не чароўна? Нагадаю, дурная перашкода для ўсіх сапраўдных палітыкаў, жудасная сістэма стрымак і проціваг — адзін з базавых прынцыпаў дэмакратычнай палітычнай мадэлі — мае на ўвазе якраз наяўнасць двух цэнтраў сілы (ну, наогул трох, але да судоў у выгнанні вы, дзякуй богу, пакуль яшчэ не дадумаліся). Выдатна ж, эфектыўна: тут Латушка, там Латушка — усюды Латушка. Нават тэлефанаваць нікому не трэба. Гэта не іпастасі — гэта маскі. Ёсць у Джойса ў зборніку «Дублінцы» апавяданне з такой назвай. Рэкамендую (хоць і не мае патрэбы Джойс ў маіх рэкамендацыях). 

І вось, праходзіць пару гадзін — і Рух «За Свабоду» выпускае новую заяву. Павел «не ўзурпатар» Латушка (не блытаць з гайдукевічам — гайдукевіч пішацца з маленькай літары) і магутна кампетэнтныя калегі (спадзяюся, не блогеры) напісалі наступнае:

«Рашэнне аб прыпыненні дзейнага Рэгламенту прынятае

… 

Крытыкі прынятага рашэння аб прыпыненні дзейнага Рэгламенту лічаць, што рашэнні адносна Рэгламенту могуць прымацца толькі 2/3 галасоў, аднак ніяк не аргументуюць сваю пазіцыю.

… 

Нагадваем, што ў адпаведнасці з дзеючым Рэгламентам, агульнае пасяджэнне прымае рашэнні кваліфікаванай большасцю ў дзве траціны дэлегатаў па наступных пытаннях: 

– зацвярджэнне і змена сапраўднага Статута (Рэгламенту);

…

Звяртаем увагу, што ў пералічаных вышэй пунктах няма пытання аб прыпыненні дзеяння Рэгламенту».

Я даўно так не смяяўся. «А ручкі-та — вось яны». 

І пачну я з вызначэння. «Статут — статут арганізацыі, сход правілаў, якія вызначаюць паўнамоцтвы і парадак дзейнасці». Іншымі словамі, статут — гэта прававая рамка, якая вызначае механізмы функцыянавання арганізацыі і яе элементаў — самастойна і ва ўзаемадзеянні.

Гэта робіць арганізацыю арганізацыяй.

Каардынацыйная рада — арэна гарачых дыскусій

У самім статуце прапісаная выразная і недвухсэнсоўная працэдура змены. Яна не задавальняе нашага наменклатурнага Латушку і яго сяброў. У выніку спадары збіраюцца і прымаюць рашэнне проста спыніць дзеянне Статута. І заявіць пры гэтым: ну, дык мы ж яго не мяняем. Гэта значыць, крыштальны, незацемнены прававой свядомасцю фармалізм. Не вельмі, наогул, пераканаўчы (наўрад ці фраза «ніяк не аргументуюць сваю пазіцыю» — можа кагосьці пераканаць). Хутчэй за ўсё, вырашальны юрыдычны аргумент супраць гэтага дзеяння знайсці будзе не вельмі проста. 

Зрэшты, не бачу прычын не паспрабаваць (хоць я ўсё яшчэ не юрыст). Па-першае, дадзенае дзеянне парушае дух прававой нормы:

Катэгорыі «дух права» і «літара закону» даследуюцца ў іх нарматыўным значэнні. Абгрунтоўваецца фундаментальнасць паняцця «дух права» для метадалогіі прававых даследаванняў, правасвядомасці і механізму прававога рэгулявання. Адзначаецца, што дуалізм «духу права» і «літары закону» заключаецца ў несупадзенні іх прыроды. «Дух права» выказвае ідэі, прынцыпы, сімвалы і каштоўнасці, здольныя быць рэгулятыўнымі, тады як «літара закону» ёсць сукупнасць дакументальна выяўленых норм, якія валодаюць канстытутыўнай сутнасцю. «Дух права» складае карэнную аснову прававой свядомасці грамадства. У праве, як і ў мастацтве, якое ўздзейнічае на свядомасць і паводзіны чалавека, галоўнае — яго дух, сэнс і вобраз: толькі тады форма права набывае паўнату і цэласнасць сваіх функцыянальных характарыстык.

У прававой сістэме Беларусі, да смерці атручанай саўгасным аўтарытарызмам, дзяржава як інстытут з 1996 года паспяхова працуе на рынку знішчэння духу нормы як феномена. Дух, не выражаны словамі сам па сабе, мае літару як праекцыю і з'яўляецца чымсьці кшталту рамкі светаўспрымання. У выпадку з нашым расстраляным статутам КР аўтары «прыпынення» карыстаюцца менавіта тым, што ў правасвядомасці ў маштабе аўтакратыі, па-першае, форма больш важная за змест, па-другое, форма нібыта дазваляе тлумачыць норму максімальна шырока. Расійскі закон аб замежных агентах — гэта класічны прыклад: «замежным агентам» можа быць хто заўгодна, у тым ліку і сам Пуцін. Баланс паміж літарай і духам парушаны. 

Латушка і «каманда» робяць адваротнае, але ў тым жа ключы. Яны бяруць норму: «– зацвярджэнне і змена сапраўднага Статута (Рэгламенту)» — і тлумачаць яе вузка. Змяненне роўнае ўнясенню змен. Прыпыненне — не ёсць ўнясенне змен. Місія выканана. Хоць, з іншага боку, трэба валодаць пэўнай фантазіяй, каб «прыпыненне» не называць «змяненнем». 

Сумняваюся, ці трэба ў фармаце «практыкавання ў дэмакратыю» карыстацца фармулёўкамі кшталту «дзяржпераварот», але сапраўды, падабенства з дзеяннямі АГЛ 1996 года ёсць. Важна адзначыць, што дзеючае па-за рэгламентам утварэнне — назавем яго Каардынацыйная рада трэцяга склікання — перастае існаваць само па сабе, бо губляе сваю інстытуцыянальнасць — нарматыўную аснову. Гэта значыць, пакуль не дзейнічае рэгламент, усе рашэнні КР-3 можна трактаваць як нікчэмныя з юрыдычнага пункту гледжання. Аднак мяне займае іншае. Крыху ніжэй, у тым жа дакуменце, «большасць» прапануе наступнае:

«Каб пазбегнуць эскалацыі непатрэбнага канфлікту, "Каманда Латушкі і Рух "За Свабоду" прапануе прыняць рашэнне Каардынацыйнай рады "Аб часовых правілах працэдур", якое прадугледжвае стварэнне працоўнай групы па падрыхтоўцы праекта новай рэдакцыі Рэгламента КР і вынясенне яго на разгляд агульнага пасяджэння Каардынацыйнай рады». 

Пацешна, што гераічныя «юрысты» з табара Руху і «каманды» не разумеюць: працэдура ніякім чынам не прадугледжвае ўвядзенне часовых правілаў працэдуры. Але нават гэта нястрашна. Ніхто глабальна не абмяжоўвае магчымасць рыхтаваць хоць да пасінення (не блытаць з сінімі пальцамі) новую рэдакцыю рэгламенту. Толькі вось, згодна з бягучай версіяй Статута (будзь ён хоць дзесяць разоў прыпынены ў фантазіях дэмакратаў кшталту Латушкі), для прыняцця новай рэдакцыі ім давядзецца спачатку актываваць старую, а потым кваліфікаванай большасцю ў 2/3 прагаласаваць за папраўкі. І нагадаю, а мне амаль прыемна гэта прамаўляць: ні Латушка, ні Коўшык не з'яўляюцца чальцамі Каардынацыйнай рады. Гэта юрыдычны факт. Ён не мяняецца дэмагогіяй пра суверэнную літоўскую дэмакратыю. 

«Наша задача цяпер — усімі сіламі захаваць дзяржаўнасць, якую імперыя хоча паглынуць»

У цэлым жа Статут можна параўнаць са Статутам ААН. Нейкі рэгламент, які вызначае правілы функцыянавання арганізацыі. І глядзіце, што спрабуе зрабіць кааліцыя. Як вядома, для таго, каб унесці змены ў Статут Аб'яднаных Нацый, патрэбныя галасы «за» ад усіх пастаянных членаў Савета бяспекі плюс 2/3 галасоў членаў Генеральнай Асамблеі. Але раптам прыходзіць Расія. Або Кітай. Або Брытанія. Збірае нейкую абстрактную большасць і заяўляе: мы Статут не мяняем, мы прыпыняем яго дзеянне. Гучыць пацешна. А Латушку, падобна, падабаецца. 

Я разумею, што цікавасць да Каардынацыйнай рады цяпер будзе толькі падаць. Яна і так была не вельмі высокай. Многія з самага пачатку ўспрымаюць усё, што адбываецца, як чортаў фарс. Фарс — гэта камедыя лёгкага зместу, але мне, скажу шчыра, не вельмі весела. Не-не, калі Павел Паўлавіч крыва маніпулюе і, як загавор, прамаўляе слова «дэмакратыя», я дазваляю сабе ўсміхнуцца. 

Калі ж я разумею, што нават на такім узроўні, на ўзроўні вучэнняў, ён не змог адмовіцца ад старых наменклатурных звычак — я перастаю ўсміхацца, я згадваю, як на нарадах Лукашэнкі чыноўнікі падскокваюць, калі чуюць сваё прозвішча. Як АГЛ ім «тыкае» і палохае іх. Я згадваю, у якім мы лайне, і думаю: а ці не дарма мы забыліся, што за плячыма таго ж Латушкі (або Цапкалы — у большай нават ступені) дзесяцігоддзі руплівай працы ў сістэме дзяржаўнага кіравання? Ужо пасля Ганчара, Захаранкі, Завадскага і іншых. Ці не дарма я стрымліваюся кожны раз, калі хачу напісаць, якую шкоду беларускай культуры нанеслі ўсе лукашэнкаўскія міністры ў кааліцыі з пальчаткавымі лялькамі кшталту Пракапцова і Дулавай? Яшчэ ў пазамінулым тэксце, разважаючы пра КР, я пісаў, што асцерагаюся старых памылак. Я чытаю каментары пад відэа Латушкі і бачу там пранікненне ўсяго таго папулізму, які распаўсюджваюць многія прадстаўнікі дэмакратычных сіл сваімі сумнеўнымі клікбэйтнымі загалоўкамі. Пытанняў больш, чым адказаў.