Уладзімір Някляеў: Кансэнсусу паміж Богам і д’яблам быць не можа
Уладзімір Някляеў апублікаваў раман «Гэй Бэн Гінома» пра смерць Янкі Купалы. Новы раман пісьменніка, як і папярэдні, спрасаваны ў
часе. У ім нечакана, нават фантасмагарычна пераплеценыя самыя розныя
гістарычныя постаці ды падзеі.
Геена вогненная — чаканне Суда. Перабіранне пражытага і нажытых там грахоў. Асэнсаванне таго, што адбылося і чаму. Усе персанажы такія розныя ў моцы і слабасці, у думках і ўчынках… І адначасова вельмі падобныя. Нярэдка прыміраныя залежнасцю ад сваіх эпох, ураўнаваныя аднолькавымі грашкамі ці подзвігамі, адрэзкамі жыцця, у якім яны апынуліся на свеце Божым. Ці д’ябальскім. Тут як хто лічыць, чым успрымае рэчаіснасць…
Ці спрабавалі вырвацца з абставін, што склаліся вакол? Маглі або не хацелі? Баяліся прызнацца ў сваёй уразлівасці? Палічылі за лепшае, што больш зручна не быць, а падавацца?
Асабліва балюча і прыдзірліва ўглядаюцца ў сябе паэты — ну, тое хіба дзіва… А ці магло скласціся па-іншаму? Чаму пайшлі не наўпрост, збочылі? Адступіліся, не змагаліся?
Вось і Купала бязлітасна выварочвае нутро: грэшны перад маці, каханкамі, сябрамі, літаратурай — шмат чаго збеглася ў драматычным пакручастым лёсе.
І практычна ўсё ў паралельных сюжэтных лініях выводзіць на адвечную дылему, сфармуляваную яшчэ Пушкіным: Поэт и Гражданин. Мараль усе памятаюць са школы, але не ўсе ведаюць: той, хто так афарыстычна сфармуляваў яе, сам не дайшоў у снежаньскі лёсавызначальны дзень да Сенацкай плошчы… Казаў потым, нібыта заяц перабег дарогу, тое падалося дурным знакам — у выніку вярнуўся дадому. Ну а насамрэч — пабаяўся? Збег, як заяц? І нездарма: тых, да каго ён ехаў, пасля павесілі…
Дык што — здрада?
І хіба адна? І каму: сабе? сябрам? айчыне? Ці можна знайсці апраўданне?
З іншага боку, а яго сучаснікам (ды і нам) ці стала б лепш у выніку такой ранняй расправы над паэтам-геніем? Прарокам!
Што гэта наогул такое: грэх? сумленне? абавязак? годнасць? маральнасць?
Пакутлівы пошук адказаў і прызнанняў. Драма душ і трагедыя лёсаў. Гібель асоб.
Цяжкае чытво, вельмі складанае насамрэч. Як не проста сачыць за шляхамі герояў, а прымерваць, праецыраваць імі абдуманае, сказанае і непрамоўленае на сябе?
Бо мы, цяперашнія, таксама жывем зараз у часе бязлітасным і жорсткім, які пастаянна штурхае да выбару. Асабістага. Маральнага. Грамадзянскага.
Купалаўскага?
Не — нашага. Агульнага і кожнага паасобку.
Адсядзецца без страт нікому не ўдасца, як тое не ўдалося Купалу і астатнім, хто апынуўся з ім на Судзе.
Дык мо варта ўлічыць горкія ўрокі нашых папярэднікаў? Атлантаў і шарагоўцаў…
…Уладзімір Някляеў друкаваў урыўкі са свайго рамана, калі яшчэ працаваў над кнігай. Сёння “Свабодныя навіна плюс” прапаноўваюць чытачам кароткі дыяганальны падбор цытат, каб адчуць, чым дыхаюць героі праз гады завершанага «Гэй Бэн Гінома». І далей ужо самім узяць у рукі незвычайны для беларускай літаратуры твор.
Хоць не — у друкарні рукапіс не прабіўся: мо аўтар «не такі», мо напісаны «не так».
Але хто шукае, знойдзе PDF-варыянт. Друк можна прыпыніць, а анлайн куды цяжэй: жыццё ляціць наперад, пакідаючы звыклае, як і гісторыю, за сабой…
***
Усе апошнія гады ён пражыў у страху, які ціснуў то мацней, то слабей, але не адпускаў. Гэта высмоктвала, выбірала ўсе сілы, і ўрэшце ён адчуў, што ўжо не столькі збаяўся, колькі стаміўся баяцца. Вось тады і стала яму ўсё адно, што з ім будзе далей. А што далей будзе?..
***
…Яны пра смерць Купалы загаварылі: «Ён двойчы памёр. Спачатку паэзію пакінуўшы, а пасля — кінуўшы маці. У першыя дні вайны ў Мінску, калі горад ужо гарэў. Жонку ўзяў, транты ўзяў, а маці кінуў! Ты б кінуў сваю?..»
Да праблемы кінутай маці дадалася, — хоць ён гэтага не хацеў, гэта замінала яму чыста чытаць Купалу, чыста любіць яго, — праблема пакінутай паэзіі. Праблема агітак, дрындушак, як зняважліва пра тое, што напісаў у апошнія гады, а значыць, зневажаючы самога сябе, казаў Купала. Разумеў, што ён піша, і пісаў. Самазневажаючыся.
***
— Паэт і павінен рваць жывое мяса і піць жывую кроў! А не жэрці дзярмо і піць сцулі, размазваючы правінцыйныя соплі! Як Купала размазваў! Жыў у Піцеры, у Маскве! Мог стаць…
— Кім?.. З Купалы мог Купаловым стаць? Што б ён рабіў, стаўшы Купаловым?..
***
«Не бяры гэтай прэміі, — казаў Бычык, пісьменнік, адносінамі з якім ён даражыў. — Лепш адмовіцца. Тут пытанне маралі…»
Віктар слухаў і думаў: «А ты чаму браў?.. І дзяржаўную прэмію, і ленінскую, і зорку героя?..» Ён не сказаў гэта Бычыку, але той угадаў. «Ты, мусіць, думаеш, чаму я не адмаўляўся?..» І калі Віктар кіўнуў, спытаў: «Чаго ты ў такім разе да мяне прыйшоў? Каб потым сказаць, што са мной раіўся?..»
І зноў ён угадаў.
«У мяне жытла свайго няма, — развітаўся з Бычыкам Віктар. — Туляюся па чужых кутах, па наёмных каморах. А вы мне пра мараль». І Бычык сказаў: «Што ж, вырашай сам. Табе жыць».
Так. Яму жыць. Таму ён і не адмовіўся ад прэміі. Бо збіраўся жыць, а не адмаўляцца. Наадмаўляўся, досыць.
***
— Можна міністра прызначыць міністрам, а Пушкіна прызначыць Пушкіным нельга. Ён нарадзіўся паэтам.
— Паэтам — так. Але не Пушкіным. Разумееце?.. Пушкіным ён прызначаны. Замест яго мог быць прызначаны нехта іншы. Дзяржавін. Прозвішча нават больш падыходзіць, чым Пушкін… Ці вы мяркуеце, што Купалам вы сталі, бо нарадзіліся Купалам? Гэта мы вас Купалам зрабілі. Мы вас ім прызначылі. Хоць маглі прызначыць іншага. А вас пакінуць Луц-ке-ві-чам.
***
Cталін пыхнуў трубкай:
— Ведаеце, як вас вашы ўрэшце назавуць? Каян Лупака! Куды да іх Хрушчову з ягоным культам! Нацыянальны геній, народная легенда — Каян! Га?.. Вось вы рускіх не надта любіце, а скажыце: рускія перарабілі б Пушкіна ў якога-небудзь Пукніша? Вінавацілі б яго ў тым, што ён не тое напісаў, не так жыў і не так згінуў, як ім хацелася б? Учынілі б здзек з яго памяці?.. І ведаеце, што яны пра вас скажуць?.. Што калі б вы застрэліліся ці зарэзаліся, засталіся б паэтам. А так — не. Так вы здраднік. Застаўшыся жыць, здрадзілі паэзіі…
Во яно як… Калі б застрэліўся, зарэзаўся, было б ім добра. Быў бы для іх паэтам. А застаўся жыць, дык не… Застаўся жыць, дык нейкі Каян… Але паглядзеў бы я на іх, калі б апынуліся ў тваім часе на тваім месцы. Каб Сталін паклікаў: «У вас няма жадання напісаць вершы пра партыю?..» Ці каб Гітлер спытаў: «Сталінская прэмія для вас нармальна, а Гітлераўская — не?»
***
«Божа!.. Ты ведаеш: я не найпершы Твой вернік, але і не апошні грэшнік. Нікога не забіў, нічога не ўкраў. Можа, некаму й зрабіў шкоду, але хіба несвядома. Свядома — не. Нават калі мяне, як Горкага, пасылалі за мяжу агітаваць эмігрантаў, каб яны вярталіся, я нікога не агітаваў. Казаў на вуха: не вяртайцеся. Я не прадаваў сяброў, не пісаў даносаў, толькі вершы…»
***
Да таго дня, калі Фадзееў завершыць свой зямны шлях самагубным стрэлам у сэрца, напісаўшы ў перадсмяротным лісце: «З вялікай радасцю іду з жыцця, збаўляючыся ад подлага існавання…», — было яшчэ амаль пятнаццаць гадоў, але пісталет у шуфлядцы ўжо ляжаў. Спрактыкаваны апаратчык, палітработнік, які ўжо ў дзевятнаццаць гадоў быў інструктарам палітаддзела, Фадзееў інтуітыўна адчуваў, што званок Сталіна — гэта нейкая праверка, тэст… Як не памыліцца, зрабіць тое, чаго чакае Сталін, адносіны якога да старшыні Саюза пісьменнікаў былі прыдзірлівыя, чаму «паспрыяў» Горкі, напісаўшы Сталіну, што ён, Фадзееў, спыніўся ў сваім развіцці, але выстаўляе сябе літаратурным правадыром.
***
Маршак спачувальна сказаў Купалу: «Я ведаю, колькі ў вас паэтаў расстралялі, і, ведаеце, мяне таксама маглі расстраляць, у апошні момант Сталін з расстрэльнага спісу выкрасліў, а сяброў маіх за нейкія прыдуманыя контррэвалюцыйныя сувязі, якія нібыта былі ў іх са мной, знішчылі, і мне так было страшна, балюча, сорамна, я нават пра самагубства падумваў, толькі, ведаеце, наўрад ці я змог бы, як вы, харакіры зрабіць…»
***
Неяк мы размаўлялі пра чалавечую дасканаласць: на якой ступені яна спыняецца?.. Я сказаў, каб не прагаварыцца, ён у любой размове пасткі ставіў: «Бывае так, што і не спыняецца, як у таварыша Сталіна, які для мяне ўзор дасканаласці», — дык Берыя тады: «А ведаеш, які чалавек найдасканалы, абсалютна дасканалы?»… Я не прыдумаў, каго, апроч Сталіна, можна пры Берыі найдасканалым назваць, а ён сказаў: «Мёртвы. Мёртвы чалавек — абсалютная дасканаласць».
***
Ён глядзеў у залу — амаль усіх ведаў. Іх каля чатырохсот — сяброў Саюза пісьменнікаў. Сапраўдных літаратараў сярод іх, можа, сорак. Дваццаць празаікаў, дваццаць паэтаў, пара драматургаў. Яшчэ крытыкаў адзін-два. Выходзіць сорак тры — сорак чатыры. Добра, няхай сорак чатыры. Трыста пяцьдзясят шэсць астатніх — графаманы. Не паэты. І нават не таму, што пісаць не ўмеюць, а таму, што не паэты. Па нутры, па жыцці, па спосабе існавання, праз які пазнаеш паэта.
***
Савецкая ўлада не тая ўлада, каб нешта даць і забыць. Па сабе ведаю. Дый ты, Алесь, ведаеш, і ты, Генадзь, і Валодзя, і Рыгор, і Валянцін, і Міхась — усе вы. Ніхто не без граху, бо ў такім часе жывем. Грэшным. Але гэта не апраўданне. І тое, што прапанову сваю ўлада можа гэтак зрабіць, што не адмовішся, таксама не апраўданне. Мы не мусім дапускаць, каб да нас звярталіся з сумнеўнымі прапановамі. Каб ва ўладзе думка ўзнікла, што нешта такое нам можна прапанаваць.
***
«У табе жывуць два чалавекі. Адзін — паэт, а другі — кавалер ордэна Леніна».
***
Подпіс Бычыка значыўся пад адкрытым лістом савецкіх пісьменнікаў, якія закляймілі акадэміка Сахарава і пісьменніка Салжаніцына. Асудзілі іх.
Бычык казаў, што гэтага ліста не падпісваў, што подпіс з’явіўся пад лістом без яго ведама. Ліст падпісалі найзнакаміцейшыя пісьменнікі. Лаўрэаты ленінскіх і дзяржаўных прэмій, героі сацыялістычнай працы. Быў сярод падпісантаў яшчэ адзін беларус. Іван Межак. Ён падпісаў ліст і не заяўляў, што не падпісваў. Але ягонага подпісу як бы ніхто і не заўважыў — усе ківалі ў бок Бычыка.
…І яго мучыць якраз тое, што не прапанавалі, а проста подпіс паставілі. Не сумняваліся, што ён падпіша. Бо вінны. Маўляў, ёсць час браць — і час вяртаць. Так, ёсць час браць — і час вяртаць. І заўсёды знойдуцца тыя, хто скажа табе: не бяры. А ты ім у адказ: «У мяне кута свайго няма, а вы мне пра ідэалы»…
***
Калі яго прынялі ў Саюз пісьменнікаў, Барада на банкеце прамаўляў: «Віншую цябе з уступленнем у нашу дружную творчую сям’ю. Купі бронекамізэльку». Барада ведаў, што казаў. Браты і сёстры па пяру ўмелі страляць. Нехта праз рэўнасць, праз зайздрасць, а нехта так… Бо патроны ёсць.
***
Чалавек па слабасці робіць тое самае, што і па подласці. А паколькі слабых шмат, дык і подласці хапае. І чэрці з ведзьмамі мы самі. Іншых няма…
***
Для каго я пісаў? Дзеля чаго з’явіўся ў Божым свеце? І не толькі я. Бычык, Дымовіч, Танкевіч, Каралевіч, Барада, Стралец, Бур, Гарымякін — усе мы? І не толькі мы, але і тыя, што да нас? Адмяняецца мова — адмяняюцца яны. Багдановіч, Колас, Чорны, Гарэцкі — той жа Купала. Адмяняецца лёс ягоны. Ягонае жыццё. Дзеля чаго ён жыў?
Думаць так было страшна — і як тут не запіць?.. Можа быць, думаў ён, яны, Барада, Стралец, Каралевіч, і п’юць, бо страшна? Бо нічога страшнейшага за будучыню, у якой ты станеш пылам на паліцы, няма і не можа быць. Гэта страшней, чым прахам стаць…
***
«Цела на захад, а кроў выцякае на ўсход.
Мёртвы народ сам сябе ўжо не помніць жывога.
Гэта такая трагедыя — мёртвы народ.
Гэта такая камедыя мёртвага Бога…»