Абудзіць душы продкаў, папрасіць у іх дапамогі. Як нашы продкі адзначалі Радаўніцу
Сёлета Радаўніца прыпадае на 21 красавіка. Гэта час, калі людзі ўзгадваюць пра сваіх продкаў, прыходзяць да іх на могілкі.
Навукоўцы мяркуюць, што назва свята паходзіць ад слова “род”, або ад славянскай міфічнай багіні памяці Рады. Аднак існуюць такія назвы, як Радуніца, Радуніцкія Дзяды, Снеданне па радзіцелях, Вялікадне мёртвых.
У некаторых мясцінах на могілкі ішлі на Вялікдзень, там і разгаўляліся разам з продкамі.
— Існавала прыказка: на Радуніцу да абеду пашуць, па абедзе плачуць, а ўвечары скачуць, — расказвае выкладчык кафедры беларускай літаратуры і культуры Беларускага дзяржаўнага педагагічнага ўніверсітэта імя Максіма Танка Дзмітры Дрозд. — Да абеду людзі маглі працаваць, пасля абеду ішлі на могілкі, паміналі продкаў. З сабой бралі велікодныя стравы: яйка, куліч. У цэнтральнай Беларусі яйкі часам закопвалі ў магільны грудок. Часам раструшчвалі, каб склявалі птушкі. У некаторых рэгіёнах, каб ажывіць душу памерлага, качалі па магільным грудочку крыжападобна пафарбаванае яйка.
Жанчына прынесла на могілкі яйкі і куліч. Фота budzma.org
Перш чым прыгубіць чарку, тройчы з яе адлівалі гарэлку, успаміналі пра памерлых. Але лічылася, што лепшай вільгаццю, здольнай ажывіць памерлых родзічаў, будуць слёзы і галашэнні па іх.
Памерлым прыносілі “абноўкі”
Раней да Вялікадня ткалі, пралі, з гэтага шылі ці вязалі новае адзенне і апраналі яго на свята. Таму і памерлым на магілкі прыносілі “абноўкі”. Ручнікі павязвалі на крыжы магілак, дзе былі пахаваныя мужчыны. Фартушкі альбо стужкі — на крыжы пахаваных жанчын.
— І цяпер на крыжах можна ўбачыць стужкі, — адзначае Дзмітры Дрозд. — Але ў большасці іх замянілі штучнымі кветкамі.
Тыя, хто ходзіць на могілкі ў першы дзень Вялікадня, пазіраюць, ці пераліваецца сонца. Калі так, гэта добрая прыкмета на ўраджай, дабрабыт і шчасце.
У радзімічаў на могілках рабілі з вярбы свісткі і раздавалі дзецям. Яны ўзлазілі на дрэвы і свісталі. Гукі павінны былі абудзіць душы продкаў.
Жанчына ўпрыгожвае надмагільны помнік фартухом. Фота budzma.org.
— Нашы продкі верылі ў тое, што пасля смерці душа чалавека становіцца птушкай, — распавядае выкладчык кафедры беларускай літаратуры і культуры. — І ў галашэннях, гучных рыданнях з прычытаннямі на памінках вобраз салавейкі, зязюлькі пастаянна прысутнічае.
Самымі першымі стараліся прыйсці на могілкі сваякі нядаўна пахаваных нябожчыкаў. Калі няма памерлых з часу мінулага Вялікадня, ідуць перш да магілы старэйшага родзіча. Раней верылі ў тое, што першы, хто прыйшоў на могілкі, пачуе ад сваіх родзічаў параду, дзе знайсці скарб.
— Найбольш галасілі над тымі магілкамі, дзе былі пахаваныя дзеці, — расказвае Дзмітры Дрозд. — Рытуалы на Радаўніцу скіраваныя і на тое, каб улагодзіць душы продкаў, папрасіць у іх дапамогі перад пачаткам новага сельскагаспадарчага года.
Старэйшая жанчына абуджала продкаў
У вёсцы Язні на Вілейшчыне існаваў звычай, старэйшая жанчына з тых, хто прыйшоў на могілкі, клікала душы памерлых на сумесную трапезу.
Як правіла, той, хто кліча, пералічвае ўсіх па сваяцтву: “Дзядочкі, бабачкі, татулькі, матулькі, сястрычкі, братачкі, цётачкі, дзядзечкі, прадзедкі і прабабачкі старэнькія, дзетачкі маленькія, усе хадзіце к нам. Ужо вашы сталы пазасціланыя, госцікі сазваныя, кубачкі паналіваныя. Хадзіце, ляціце к нам!”
У канцы трапезы таксама старэйшы з прысутных звяртаецца да памерлых: “Вы нам ва ўсім спрыяйце і нас да сябе доўга дажыдайце!”
На Вялікдзень на могілках больш людзей, чым на Радаўніцу
Лідзія Адамовіч з вёскі Заброддзе на Вілейшчыне расказвае, што ў іх вёсцы на могілкі ездзілі ў першы дзень на Вялікдзень і на Радаўніцу.
— На Вялікдзень звычайна прыязджае многа людзей, нават у тыя хаты, дзе нікога ўжо няма. Перад сняданкам едуць на могілкі, — расказвае жанчына. — З сабой вязуць яйкі, кладуць кветкі, узгадваюць памерлых сваякоў.
На Радаўніцу ў Заброддзі і навакольных вёсках да абеду людзі працуюць, а пасля абеду едуць на могілкі.
Валеры Пячкоўскі з Ашмяншчыны расказвае:
— Ашмяншчына — край каталіцкі, таму 1 лістапада, свята Усіх святых, больш маштабнае. Але і на Радаўніцу людзі прыбіраюць могілкі, ідуць у царкву, памінаюць продкаў: хто чаркай, хто малітвай.