«Божаю смерцю ніхто не памёр»

Беларусы, што памятаюць камуністычнае змаганне з рэлігіяй, расказваюць пра страшны лёс і не сваю смерць разбуральнікаў цэркваў ды крыжоў. Часта і сем’і такіх людзей пакутвалі праз злачынствы сваякоў.

У Курапатах 4 красавіка выдралі і вывезлі 70 крыжоў. Па словах прэс-сакратаркі кіраўніка дзяржавы Наталлі Эйсмант, гэта адбылося ў выкананне загада Лукашэнкі  аб навядзеніі парадку ва ўрочышчы. Такі сабе суботнік.
Грэка-каталіцкая царква ў прэс-рэлізе назвала тое, што адбылося ў Курапатах, «блюзнерчым актам». Каталіцкі касцёл ацаніў дзеянні ўлады як «праяву ідэалогіі атэізму» і «абразу пачуццяў вернікаў». Праваслаўная царква пакуль афіцыйна не выказалася, яе прэс-сакратар Сяргей Лепін у livejournal-допісе адзначыў, што метады навядзення парадку ў Курапатах не падтрымлівае.

Курапаты, 4 красавіка 2019 г. Фота Арцёма Лявы.

Калі адкінуць дыпламатычныя тонкасці, з пункту гледжання шараговага верніка, выдзіранне крыжоў — гэта вандалізм. І ў народных аповедах лёс такіх вандалаў ды іх сем’яў вельмі незайздросны.
Па ўсёй Беларусі расказваюць: тыя, хто бурыў цэрквы ці збіваў з іх крыжы, паміралі заўчасна, ці, наадварот, доўга і ў пакутах, ці не сваёй смерцю («Божаю смерцю <ніхто> не помер»). Такі ж страшны лёс чакаў парушальнікаў прыдарожных крыжоў і тым больш надмагілляў, а часта яшчэ іх нашчадкаў. Звычайна гэта расповеды з пазнакай месца і часу дзеяння ды імёнаў «герояў» — аднавяскоўцаў апавядальніка ці прыезджых камуністаў, але ў любым выпадку абсалютна рэальных людзей.
Па словах Надзеі Хвясечкі з вёскі Мачуль Стольнскага раёна: «Крыжы здымалі… Позрэзвалі, дзе які крыж быў. Тыя людзі, хто это робіў, той утопіўсо, той повесіўсо. Божаю сьмерцю не помер». А вось гісторыя жыхара вёскі Погіры Дзятлаўскага раёна: «Крыжы ў канцы <вёскі> стаялі — польскі і рускі <каталіцкі і праваслаўны>. Так адзін узяў гэтыя крыжы паламаў, да і в туалет пакідаў. Ну, і захварэў, рак у яго быў. Бог так даў гэтая яму. Ну нашто табе крыжы? Што яму яны заміналі, ці што? Ну не можна». Жыхаркі вёскі Сарокі Шчучынскага раёна распавяла пра трактарыста, які пабурыў аброчны крыж: «Трактарам ізламаў крэст. І што? Хіба Бога няма? Есьць Бог на сьвеце. І ён жа ж крэст гэты зламаў, што за здароўе ставілі, і ён утапіўся. Вот гэта тожа неможна. Хто крэсту што зробіць — не будзе жыць».
А вось расповед Таццяны Валчкевіч з вёскі Прэціма таго ж раёна: «После вайны пашлі тыя камуністы цэркву ламаць. А з маскалёў наймаўся такі міліцыянер, я дажа ведаю, Гушча хвамілія. Так ён залез, падвязоўваўся вяроўкамі, паздымаў вежы і крыжы. І вот пажыў тры годы і павесіўся. І ўся сям’я яго пагібла, і ён першы. Гэта хвакт, я на хвакце гэта знаю. Бог пакараў, а што ж Вы думаеце?
А то Мойса ёсьць, жыве ў Зачэпічах у прымах. Ён жа першы прыносіў пілку і арганізатар быў, <каб прыдарожныя крыжы спілаваць>. І што, Бог не скараў? Два яго хлопчыка пайшлі на лёд… і абодва ўтапіліся. Ніводзін не астаўся не пакараны, з тых, хто ламаў».
Леаніда Папіціч з Вялікага Сяла пад Пружанамі распавядае пра вёску Лышча, што за пяць кіламетраў ад яе месца жыхарства: «Як разбуралі царкву, то самы первы, он был начальнікам на пошце, цэлы круглы год… усё хараніў свое ро́дство <родных>».
У расповедзе жыхаркі вёскі Макраны Маларыцкага раёна грэх тых, хто спаліў царкву, прыроўніваецца да віны людзей, якія ўсё жыццё шкодзілі іншым чарамі. І тых, і тых чакала доўгая пакутлівая смерць. Толькі чараўнік не можа памерці, пакуль не перадасі свае ўменні камусьці іншаму, ці пакуль не разбяруць столь у хаце, а разбуральнікі царквы, віну якіх аднавяскоўцы падазравалі, але не ведалі дакладна, адышлі ў іншы свет, толькі прызнаўшыся ў сваім учынку і пакаяўшыся: «У нас цэркву спалілі на Знэсэнне <Узнясенне, свята на 40-ы дзень пасля Вялікадня>. Так тры чоловікі в нас былі. Трохы думалы, шо гэто воны. То воны не моглы вмэрті, пока не прызналыся. Мучыліся, як тыя чаравнікі. І пры смерті стары сказав: «Я сагрэшыв, я цэркву сполыв».
Па словах даследчыцы народнай прозы Алены Боганевай, наратывы пра Божую кару класіфікуюцца навукоўцамі як легендарныя апавяданні. Іх адрозненне ад іншых аповедаў пра надзвычайнае, легенд і былічак, — у тым, што рэлігійнае ці народнахрысціянскае асэнсаванне надаецца абсалютна рэальным падзеям: цэрквы і крыжы сапраўды бурылі, рабілі гэта пэўныя людзі. Далейшыя няшчасці іх ды іхніх сямей успрымаюцца як пакаранне за грэх. Часам расплата наступае па прынцыпе «падобнае выклікае падобнае»: нехта лез на царкву, каб збіць крыж, — сам упаў і забіўся; адбіў ногі каталіцкай скульптуры — сталі балець ці адняліся ногі; парушыў купал на царкве — з'ехаў з глузду (займеў праблемы з галавой, бо галава вянчае чалавечае цела так жа, як купал вянчае царкву); скінуў звон — аднялася мова. Напрыклад, дырэктарка Дома культуры вёскі Прудок Мазырскага раёна Наталля Прус паведаміла: «У нас была царква драўляная, быў колакал на царкве. Прышлі бальшавікі, эта мой бацька расказваў, дак адзін палез скідаць колакал з царквы. Скінуў, і праз тры дні атнялася ў яго рэч, і ён памёр. І людзі казалі: «Ён колакал языка лішыў, дак Бог яго языка лішыў».
Расповеды пра Божае пакаранне за разбурэнне цэркваў і крыжоў сустракаюцца не толькі ў беларусаў. Цікава, што ў нас звычайна звяртаюць увагу на партыйную прыналежнасць вандалаў («камуністы», «бальшавікі», парцейныя»). Толькі ў адным выпадку падкрэслівалася, што міліцыянер, які бурыў царкву, «з маскалёў». На Валыні ж, па звестках даследчыцы Юліі Бойскіх, вандалы — «рускія» (але ўсё роўна ў значэнні «камуністы»).
Будзем спадзявацца, беларускія службоўцы прыслухаюцца да народнай мудрасці і адмовяцца ад далейшага разбурэння Курапатаў.
Расповеды ўзятыя з кніг серыі «Традыцыйная мастацкая культура Беларусаў».