Еду ў Магадан. Успаміны Ігара Аліневіча (Заканчэнне)

Заканчваем публікацыю дзённіка палітвязня Ігара Аліневіча, напісанага ім у турме КДБ.   Пачатак чытайце ТУТ Другая  частка ТУТ



Новая камера адрознівалася ад іншых чатырохмясцовых тым, што ў ёй было не адно акенца, а цэлых два. Нябачаная раскоша!!! Але значна больш характэрнай апынулася кампанія. Зноў я сустрэў Уладзіміра, з якім спачатку быў у адной камеры. Мяне ўразілі перамены, якія з ім адбыліся: за 4 месяцы з бадзёрага пажылога мужычка ён ператварыўся ў прыкметна пасівелага, ватнага, прыбітага старыка. Выкажам здагадку, што яго апраўдаюць. Але як дзяржава зможа кампенсаваць ТАКОЕ?

Двое іншых сукамернікаў апынуліся супрацоўнікамі праваахоўных органаў, што патрапілі пад малаткі сістэмы, якой самі і служылі. У краіне ідзе самая сапраўдная вайна сілавых структур паміж сабой, і засадзіць адзін аднаго для іх — святая справа. Сам метад не новы: у гісторыі быў адзін рускі грузін, які любіў змешваць і тасаваць кадравыя калоды. Метад называецца «вывядзенне пацучынага караля». Апаратчыкі грызуцца і рвуць адзін аднаго, у выніку дамінантнае становішча займае самы беспрынцыпны, але эфектыўны. Сама ж вярхоўная ўлада застаецца непрыступнай: у выпадку сумненняў у вернасці «пацучынага караля» кіраўнік вывальвае на яго прыгатаваны кампрамат.

Цэлымі днямі мы гутарылі на тэмы следча-судовай сістэмы, асаблівасцяў розных структур, працы операў і следчых. Шмат спрачаліся і пра палітыку. Так ці інакш, сышліся на тым, што без актыўнага ўдзелу народа, без рэальнага кантролю грамадства за кіраўнічымі структурамі любая рэспубліка коціцца да дыктатуры. Гэта можа падацца дзіўным, але менавіта самі мянты разумеюць гэта выдатна, бо штодня бачаць расклад знутры і не маюць ілюзіяў у дачыненні сапраўднай прыроды ўлады.

Сама судова-следчая сістэма простая і жахлівая да вар'яцтва. Ключавы момант: рэальная ўлада знаходзіцца ў операў. Вызначальным крытэрам паспяховасці кар'еры опера з'яўляецца колькасць распачатых справаў. Яму выгадна трактаваць сітуацыю ў бок наяўнасці складу злачынства і датычнасці да яго падазраванага. Падстава для падазрэння — суб'ектыўнае меркаванне опера. Любога чалавека можна зачыніць у ІЧУ на трое сутак проста таму, што опер так захацеў.

Тут надыходзіць момант ісціны. Па любой хоць трохі ўскоснай зачэпцы могуць прад'явіць абвінавачванне. Звычайны недакурак цыгарэты са слядамі ДНК (сліна, пот), сігнал сотавага тэлефона непадалёк, пустая бутэлька з адбіткамі або паказанні нядобразычліўца з'яўляюцца дастатковай падставай для арышту і змяшчэнні чалавека ў СІЧУ, г.зн. турму. Раней арышт быў санкцыянаваны пракуратурай, і для станоўчага рашэння ў сумнеўнай сітуацыі ў ход ішлі асабістыя сувязі, фактар зацікаўленасці ўплывовых асоб і да т. п. Цяпер жа для арышту на 2 месяцы дастаткова подпісу начальніка сілавога ведамства. Як толькі чалавек арыштаваны, ён слізгае па нахільнай уніз, проста да прысуду. З гэтага моманту ўсе астатнія фазы гэтай сістэмы — фармальнасць, і чым далей, тым больш. Калі справа распачата, яна перадаецца следчаму. Хоць гэтая фаза і называецца «папярэдняе следства», на справе следчы толькі даследуе і афармляе матэрыялы, здабытыя операмі, згодна з юрыдычнымі нормамі.

Паказчык кар'ернага поспеху следчага — адносіны колькасці спраў, даведзеных да абвінаваўчага прысуду, да агульнай колькасці спраў, г.зн. папросту каэфіцыент асуджаных. Іншым важным паказчыкам з'яўляецца цяжар артыкула КК паводле класіфікацыі крымінальна-працэсуальнага кодэкса (менш цяжкія, цяжкія, асабліва цяжкія). Таму кожнаму следчаму выгадна, каб чалавек: а) сеў; б) па найбольш цяжкіх артыкулах.

Самае жудаснае тое, што пералічаныя паказчыкі паспяховасці опера і следчага носяць не нейкі схаваны, нефармальны характар, а замацаваны афіцыйна: менавіта па гэтых прыкметах супрацоўнікі атрымліваюць прэміі, пасады і чарговыя званні. Няма большай катастрофы для следчага, чым апраўдальны прысуд. Гэта можа прывесці да самых жорсткіх мераў спагнання, аж да звальнення. У выпадку, калі падчас папярэдняга следства следчы разумее, што па жаданым артыкуле чалавека спакаваць не атрымаецца, то ён можа прапанаваць перакваліфікаваць справу па іншым, слабейшым артыкуле, аж да ўмоўнага тэрміну, альбо абмяжуецца ўжо адседжаным у турме. Для абвінавачанага гэта ўжо перамога: выйсці абсалютна цэлым з гэтай мясасечкі практычна немагчыма. Такая механіка сістэмы спараджае наступную статыстыку: ККД абвінаваўчых прысудаў у РБ... больш 99,7%! У Еўропе гэтая лічба складае 80%, прычым большасць тых, што сядзяць тут, ніколі б не селі там. У 1937 годзе, з яго «тройкамі» і завочнымі судамі, было 10% апраўдальных прысудаў.

Далей усё ідзе па канвееры, дакладней, па сістэме шлюзаў: накшталт і з малога пачынаецца, але механікай усяго ўладкавання гэтай сістэмы малое трансфармуецца ў сярэдняе, а сярэднюю — у буйное, разгорнутае і грунтоўнае. Тыя, хто знайшоў зачэпкі і змагаецца, могуць сядзець год, два гады і нават больш. За гэты час у жыцці многае зменіцца, згубіцца, паламаецца, абрынецца, забудзецца. Гэта ўсё роўна жорсткае пакаранне, пакаранне за тое, што адважыўся ісці супраць плыні, адважыўся падвергнуць аўтарытэт улады сумневу.

Каб зразумець цалкам, ЯК функцыянуе следчы механізм, неабходна сказаць пра яго ключавы кампанент, які прыводзіць сістэму ў рух, вызначае канкрэтныя лічбы, адказвае на пытанне: «Чаму менавіта столькі?». Імя гэтага кампанента ПЛАН. Ён не існуе афіцыйна, але ў рэчаіснасці вызначае ўсю колькасную працу следства. Сутнасць плана вызначаецца формулай: колькі справаў было распачата па злачынствах кожнай ступені цяжару ў мінулым годзе, столькі ж (не менш) павінна быць распачата і ў бягучым. Аналагічна з каэфіцыентам раскрывальнасці. Іншымі словамі, опер і следчы кіруюцца не толькі заахвочвальнымі (кар'ернымі) матывамі: яны вунь са скуры лезуць, каб выканаць нарматывы. Не спраўляешся — вызвалі месца іншаму, хай менш прафесійнаму, затое больш выкрутліваму і амаральнаму.
Прэзумпцыя вінаватасці — вось асноўная крэда карнай (па-іншаму і не назавеш) сістэмы беларускага рэжыму. Вось што такое мараль і правасуддзе беларускай дзяржавы!

ххх

Зусім хуткае першае пасяджэнне суда. Яго чакаеш як збавення. Калі справу перадалі ў суд, далі кароткае спатканне з бацькам. Шкло, тэлефонная трубка... Цяжка знаходзіцца ў метры ад блізкага чалавека і не мець магчымасці абняцца.

Апошняя ноч перад судом... Вельмі хочацца адчуць змену становішча, убачыць бацькоў, родных, сяброў, знаёмых, таварышаў, тых, хто спачувае. Нарэшце змагу хоць трохі пагутарыць са сваімі паплечнікамі. Колькі гадоў сумесных надзей, спадзяванняў, спроб, памылак, расчараванняў, дасягненняў, сходаў, спрэчак. Усе мы пачыналі з поўнага нуля, з невыразных памкненняў да свабоды, да праўды, да справядлівасці, да брацтва. Рамкі моладзевых рухаў былі для нас занадта вузкія, таму што наша інтуітыўная цяга да свабоды не прызнавала паўмераў. Чалавечая асоба не павінна ведаць межаў. Улада прагне нашых пакаянняў, аблівання брудам адзін аднаго, спроб выставіць нас зламанымі людзьмі, плачу па сваім «загубленым» жыцці. Улада хоча бачыць паказальны працэс, каб іншым непавадна было, каб упівацца сваёй магутнасцю. Але мы занадта любім свабоду, каб маліць пра яе. Мы паедзем у лагеры, застаўшыся самімі сабой, захаваўшы сваю асобу.

...Раніца. Канвой, кайданкі, аўтазак, глухі «стакан» у апраметнай цемры. Машына імчыцца па зялёнай, з міргалкамі. Каб усядзець на месцы, даводзіцца ўпірацца галавой у сценку. Пад'ехалі прама да дзвярэй з чорнага ўваходу. Да дзвярэй двайны калідор з мянтоў. Паасобку вядуць у склеп. Размяркоўваюць па камерах-«стаканах», на гэты раз бетонных. Паўметра на метр. Шмон, старанна правяраюць вопратку. У гэты момант сустракаемся позіркамі. Столькі хочацца сказаць, абняцца, паціснуць рукі. Камунікуем смялей, нягледзячы на сталыя заўвагі канвою, і ад гэтых першых словаў становіцца цяпло…

Нарэшце наша чарга. Выстройваюць калонай і выводзяць у залу пасяджэнняў. У холе куча народа, успышкі фотакамер. Усё гэта ўводзіць у ступар. Ля ўвахода металашукальнікі, вельмі шмат міліцыі і людзей у цывільным, жах нейкі. У клетцы здымаюць кайданкі. Спрабуем кантактаваць, але вертухаі сочаць пільна, перарываюць размову. Кажуць, што суд ачэплены АМАПам. Адным словам, цырк вакол цырка.

Прыходзяць адвакаты, адзін за адным з'яўляецца мноства знаёмых і незнаёмых людзей. За доўгія месяцы ў СІЧУ так адвыкаеш ад соцыуму, што губляешся пры такой колькасці людзей. Бацькі, сваякі, сябры, таварышы. Гэтая падтрымка шматкроць умацоўвае. Бо на свае вочы пераконваешся, што можаш разлічваць не толькі на сябе, але і на ўсіх гэтых неабыякавых людзей. Ізаляцыя ізалятара трашчыць па швах.

Суддзя і дзве ківалы робяць выгляд, што не заўважаюць абсурднасці шэрагу доказаў і паказанняў, ціску операў і да т. п. Зомбі. У паказаннях сведкаў адмова за адмовай. Пракурор цісне, але безвынікова. Доўгія нудныя гадзіны абсалютна непатрэбных слоў, левых людзей, а я гляджу ў акно. Ніколі не думаў, што так буду рады пабачыць зеляніну дрэў і чыстае сіняе неба. Не ў клетачку.

Пракурор заяўляе, што мы прызнаем толькі законы фізікі і хіміі. Дакладна, як і ўсе натуральныя законы быцця: законы біялогіі, гісторыі, а таксама самы галоўны маральны закон, зацверджаны ўсёй сутнасцю чалавечай прыроды і сацыяльнага развіцця. Апошняе слова. Не рыхтаваўся, думаў, што заўтра. Вырашыў сказаць пра Дзіму Дубоўскага, нашага таварыша, якога абылгалі і цяпер пераследуюць. Веткін і Канафальскі, падонкі, назвалі яго адказным за некаторыя рэчы, але так забрахаліся, што на судзе гэта выплыла. З нас чацвярых яму выпалі самыя цяжкія выпрабаванні. Хай нават яму і ўдалося захаваць тое, што ў гэтым убогім грамадстве называюць «свабода». Да яго ўжылі самыя подлыя і гідкія метады аператыўнай распрацоўкі.

Але Дзіма ўсё вытрываў і пераадолее любыя цяжкасці. Такія людзі — назаўсёды. І гады ў засценках — не перашкода для нашага брацкага таварыства. Саня і Коля сказалі вельмі годна. За намі няма віны перад сумленнем, а значыць, любыя пазбаўленні — толькі ўзнагарода. Прысуд. Што ж, восем гадоў на адным уздыху! Апошні позірк на блізкіх мне людзей. За выключэннем бацькоў, я іх убачу зусім не хутка. Развітваюся з адвакатам. Яго з'яўленне ў СІЧУ КДБ было як глыток свежага паветра. І ў гэтай безнадзейнай сітуацыі ён змог мне дапамагчы. Паціскаем рукі і абдымаемся з Колем. Для мяне гонар падзяліць лёс з такімі людзьмі.

Веткін выхапіў ласку: 4 гады хіміі. Ён, Захарчык, Арсенчык, Бурачка будуць жыць няшчасным пагарджаным жыццём. Няма даравання здрадзе. Калі ў іх будуць дзеці, чаму іх навучаць ТАКІЯ бацькі?

ххх

Спатканне з бацькамі. На гэты раз пусцілі і маці. Нашы дарагія матулі... Хто ўжо па-сапраўднаму нешчаслівы, дык гэта яны. Таты таксама пакутуюць, але па прыродзе сваёй разумеюць, што суровыя выпрабаванні пойдуць іх дзіцяці на карысць. А маці не прымае ніякіх довадаў, калі яе сын за кратамі. Зняволеных заўсёды двое. Маці не можа і дня пражыць без перажыванняў за сваё дзіця. Стаяць у чэргах на перадачу, чакаць лісты, лавіць любую навіну пра турму або калонію, дзе мы адбываем тэрмін, — вось іх прысуд з дня ў дзень, з году ў год. І таму сапраўднымі гераінямі і пакутнікамі з'яўляюцца маці зняволеных. Ведаю і бачу, што вельмі за мяне перажываюць. Але мне радасна бачыць іх бадзёрымі і ганарлівымі. Абмяркоўваем суд. Даведваюся думкі розных людзей, іх прывітанні і пажаданні. Гэта параза — на самай справе наша перамога. Такімі працэсамі рэжым капае сабе магілу. Не ўлічылі ўрокі сталінскіх рэпрэсій, не ўлічылі.

Апошнія дні ў Амерыканцы. Адчуваю, як гэта месца губляе сваю ўладу. Промні сонца на шурпатай сцяне глядзяцца вельмі прыгожа. Але ўсё ж у іх застаецца нешта трывожнае. Гэтыя паўгода не даліся дарма. На душы назаўжды застанецца адбітак гэтага дома, чырвонага дома. Ніколі не забыць мне тое вымярэнне, калі навакольны свет распадаецца, калі памірае нават надзея, калі не існуе ні часу, ні прасторы. І ў гэтай канстанты жыццё згортваецца ў клубок чыстага страху і чыстай волі. Апошні раз аглядаю гэтыя масіўныя і суровыя сцены, калідоры, лесвіцы, поручні, вышку, скруткі дроту, жалезныя дзверы. Сотні дэталяў, і ўсе ўтвараюць адзіны маналіт, надзелены адной мэтай — растаптаць асобу. Але менавіта ў гэтым пекле, дзякуючы гэтым кашмары, я змог зазірнуць у сябе і зразумець. Цудоўны матэрыял для антыўтапічных карцін, для музыкі ў стылі industrial ambient. Шкада, у мастацтве не разбіраюся. Не тое раскрыў бы гэты змест праз форму. На жаль!

За тыдзень тройчы сутыкаўся з сімпатычнай дзяўчынай з белымі косамі. З абслугі. З чаго б гэта такая расхлябанасць кантралёраў? Хаця ўсё роўна. Я ўжо маральна не тут.

З дня на дзень чакаю этапу на Валадарку.

У адзін з гэтых апошніх дзён адчыніліся дзверы і ў камеру ўвайшоў... палкоўнік Арлоў уласнай персонай! Натуральна, па маю душу. Начальнік цікавіўся маім настроем, стаўленнем да тэрміну, што мне «прыпісалі». Нават выказаў некаторае спачуванне. Я не веру ў сентыментальнасць чэкістаў, і таму чакаў сутнасці дыялогу. Нягледзячы на гэта, усё-ткі быў заспеты знянацку, Арлоў раптам выпуліў: «А давайце да нас хакерам? Вунь як кітайцы разгарнуліся! Уласны ноўтбук вам дамо». Прызнацца, я аслупянеў і зусім разгубіўся. Тады Арлоў выдаў другую порцыю: «Ну, калі не хочаце хакерам, давайце сюды ў гаспадарчую абслугу. Тут добрыя ўмовы, шмат пераваг». Разрыў шаблонаў, вынас мозгу, татальны шок... Няўжо я дзесьці калісьці хоць у чымсьці даў падставу прапаноўваць мне ТАКОЕ? Колькі людзей загінула ў барацьбе з гэтай канторай? А колькі мільёнаў лепшых прадстаўнікоў народа яны змарнавалі?! А як здзекуюцца з народа зараз? І яшчэ думаюць, што я прамяняю сумленне на іх нікчэмныя падачкі. Камфорт, магчымасці... Усё гэта ў мяне было і пра іх страту я не шкадую. Адказаў так:

— Я лепш вазьму тэрмін у лагеры.

— 8 гадоў — гэта нямала.

— Мне абыякавы тэрмін, буду развівацца.

— Усё так кажуць. Першыя тры гады яшчэ цярпіма, а пасля...

— У мяне будзе магчымасць усё даведацца на практыцы. Наша гуманная дзяржава прадаставіла мне такую магчымасць.

Шчыра кажучы, так і не змог зразумець гэтых камітэцкіх палкоўнікаў. Яны ўмеюць гаварыць выключна пераканаўча, хоць і хлусяць. Але хлусіць — іх прафесійны абавязак, і таму мне так і засталося незразумелым, у якіх словах быў прагматычны разлік, а ў якіх — сапраўдныя меркаванні. Усё гучыць аднолькава. Арлоў неаднаразова заяўляў, што яго мэта — прымусіць нас сумнявацца. Што ж, гэтую мэту ён, безумоўна, дасягаў. Я прыйшоў да высновы, што палкоўнік КДБ — гэта майстар далікатных даручэнняў: ні дадаць, ні адняць.

Што тычыцца Арлова, то мне здаецца, што ён нас шкадаваў. Але не варта блытаць гэта пачуццё са звычайным людскім жалем. Тут — нешта іншае. Чымсьці ён быў падобны на Крамера, таго напалову маньяка з фільма «Піла». Але не зусім дакладна. «Піла» ўсё ж такі кіраваўся этычнымі меркаваннямі. Ён прагнуў гуманістычнага ператварэння асобы ў экстрэмальных умовах. Тут жа пра гуманізм гаворкі не ідзе зусім. Найбольш прыдатны персанаж будзе ўсё ж такі О'Брайн з «1984» Оруэла: перакананы, сістэмны, бязлітасны... Этап на Валадарку. Адбылося! Развітваюся з сукамернікамі, кешар у рукі, шмон, фармальныя працэдуры. Вядуць да бусіка. Абарочваюся, аглядаю гэта месца, наскрозь прасякнутае горам, адчаем. Амерыканка... Калі-небудзь тут будзе музей пакуты.

Падрыхтавала Таццяна ШАПУЦЬКА