Андрэй Хадановіч: Нам важна ўсімі даступнымі сродкамі быць разам

Сёння, 13 лютага, святкуе свой Дзень народзінаў вядомы беларускі паэт, перакладчык, бард, аўтар больш за дзясятак кніг паэзіі і ганаровы старшыня Беларускага ПЭН-цэнтра Андрэй Хадановіч. З гэтай святочнай нагоды мы паразмаўлялі з творцам пра тое, якім быў, якім ёсць і якім будзе Андрэй Хадановіч, пра яго творчасць і пра тое, як гэта — беларускаму паэту жыць без сваёй краіны.

— Для пачатку раскажы мне, калі ласка, у якім ты зараз стане? Я разумею, што ты цяпер дзесьці на памежжы, у аэрапорце, паміж некалькімі краінамі... Ты не стаміўся вандраваць?
— Не магу сказаць, стаміўся ці не стаміўся... Я думаю, што многія людзі на маім месцы звар’яцелі б. Адзінае што — мой лад жыцця, канечне, змяніўся не вельмі. Зласлівыя людзі кажуць — часам мне, а часам маёй жонцы, якая без мяне зараз, — што я і раней траціну часу праводзіў у падарожжах, я і раней пераязджаў з краіны ў краіну.
Аднойчы, даўным-даўно, калі ў 2012 годзе я падрыхтаваў кнігу Максіма Танка і яе прэзентавалі, Уладзімір Арлоў на прэзентацыі ў маю адсутнасць (я быў у Амерыцы ў той час) расказаў гісторыю пра вандроўнага Танка, які ездзіў з канферэнцыі на канферэнцыю, з фестываля на фестываль, і толькі жонка сустракала яго на вакзале паміж цягнікамі і давала зменнае адзенне. Прысутная на прэзентацыя Марына(Марына Шода, жонка Андрэя Хадановіча. — Заўв. рэд.) потым казала, што ўсе, хто там быў, павярнулі галовы і выразна паглядзелі на яе. (Смяецца.)
Калі сур’ёзна, то, канечне, усё гэта адбываецца на мяжы нерваў. У 2020 годзе я да самага канца нашага гарачага лета і восені, якая перайшла ў халодную зіму, прынцыпова нікуды не з’язджаў, бо адчуваў запатрабаванасць, кожны дзень ходзячы ў двары, выступаючы для людзей. Пачынаючы з зімы 2021-га, я стаў выязджаць на кароткія стыпендыі, даючы сабе абяцанне максімальна скарыстацца, зрабіць болей, ведаючы, што цябе не арыштуюць да вечара і ты можаш планаваць свой дзень (у тым ліку творчы час), ты можаш эфектыўней працаваць. І пасля месяца, які выявіўся такім чынам плённым, я вярнуўся раз, праз некалькі месяцаў з’ехаў і вярнуўся другі раз. Асобная гісторыя, што звычайна перад вяртаннем тры ночы сняцца кашмары, звязаныя з арыштам, турмою, пагонямі, тваімі ўцёкамі і стрэламі табе наўздагон. Аднойчы нават «зорныя войны» сніліся: беларускія амапаўцы проста з касмічных бластараў стралялі па людзях.
Але калі я паехаў на трэцюю такую кароткую стыпендыю — у шортах, басаножках, з маленькай валізачкай, у ліпені, як бы наўздагон майму ад’езду, адбылася ліквідацыя Беларускага ПЭНа, адбыліся тыя 9 (ці колькі іх было?) крымінальных абвінавачанняў. Я задумаўся, што пакуль неабачліва было б вяртацца, і не скарыстаўся сваім зваротным квіточкам на 31 ліпеня, застаўся ў Варшаве. Вырашыў, што мая стыпендыя непрадбачліва падоўжылася — што не вызваляе мяне ад неабходнасці рабіць тое, што я збіраўся. Я не маю права запіць, сарвацца, звар’яцець.

Вокладка кнігі перакладаў Цыпрыяна Каміля Норвіда «Над попелам паразы — перамога!..». Фота: фэйсбук Андрэя Хадановіча
Такія «працагалічныя» заняткі дазваляюць не заганяцца. Тут як у тым смешным фільме: ты не можаш у патрэбнае месца выклікаць карабель на іншым баку планеты, затое можаш гузік знайсці пад сталом. Калі ты канцэнтруешся на праблемах, якія ад цябе залежаць і ты можаш вырашыць, — скажам, перакласці складаную паэму Мойшэ Кульбака з мовы ідыш з дапамогай спецыялістаў або змагацца з вялікім рамантычным паэтам Норвідам. Думаю, што без Норвіда мне магло быць нашмат горай псіхічна і ўвесь жнівень, і пачатак верасня.
Далей справа салідарнасці пачала шырыцца: мне, як і майму калегу, перакладчыку і сябру Рады ПЭНа Лявону Баршчэўскаму аўстрыйскі ПЭН-клуб прапанаваў падтрымку, запрасіўшы ў вельмі экзатычнае, цудоўнае месца — у прыгарад Вены Клостэрнойбург, сярэднявечны вядомы мужчынскі манастыр, дзе мы па-манастырску аскетычна, кожны ў сваёй келлі, працавалі. Лявону ўвогуле самыя цёплыя словы можна было б сказаць за яго клопат «старэйшага таварыша» — пачынаючы ад кулінарнага і псіхалагічнага і заканчваючы проста жаданнем слухаць, што я пішу альбо перакладаю. Такая спагада вельмі дапамагала.
Ну і мне ўдалося сёе-тое і напісаць, і перакласці. Некаторыя тэксты я дасылаў табе ў «TAUBIN», за некаторыя, мне здаецца, можа быць не сорамна.
Усё ў свеце заканчваецца, нават падтрымка аўстрыйскага ПЭНа, а вось салідарнасць з Беларуссю — не. І мне вельмі прыемна, што адзін з маіх улюбёных гарадоў замежных, а ім ёсць Кракаў — так склалася, што шмат гадоў у мяне найцяплейшыя, найсентыментальнейшыя адносіны з ім. Сярэднявечная рэнесансная віла Дэцыуса ўключыла мяне ў сетку рэзідэнцый «ICORN» — для пісьменнікаў свету, якія не могуць працаваць у сябе на радзіме.
То займаюся сваімі прамымі абавязкамі. Стрэсы, зрывы, змаганне не вызваляюць літаратара, згодна з адным нобелеўскім лаўрэатам, ад свайго адзінага абавязку — проста намагацца з усіх сіл пісаць добрыя тэксты, перакладаць, па магчымасці добра, добрыя тэксты. Ну і, канечне, тым, хто зараз жыве не ў Беларусі, скарыстацца кожнай магчымасцю нам усім разам пазначаць сваю прысутнасць. 
— Табе сёння стукнула 49. Раскажы, як яно? Палёт нармальны? Ці спраўдзіліся якія-небудзь твае дзіцячыя мары (калі яны былі)?
— У мяне была дзіцячая мара ў нейкі момант, асабліва калі не складваліся адносіны з таварышамі па няшчасці ў дзіцячым садочку, а потым у пачатковай школе. Мяне неяк траўмавала, што мяне нічога з гэтымі людзьмі, акрамя фактару жыхарства, не аб’ядноўвала. На тым фоне хацелася хутчэй стаць дарослым. Робячыся дарослым, ты разумееш, што праблемы толькі множацца, і пачынаеш шкадаваць аб тым часе, калі ты не мог паўнацэнна радавацца таму, што ты дзіцёнак. (Смяецца.) Так што я ў страшным сне сабе не мог уявіць, што ўсё гэта збудзецца.
З іншага боку, 49 — гэта ж не 50, велізарны рубікон не пяройдзены, адчуваеш сябе на апошняй падножцы трамваю — калі не маладосці, то, прынамсі, яшчэ той сталасці, якая так прыгожа надыходзіла ў вершах Таўбіна і якая, я спадзяюся, не сыходзіць яшчэ і ў 49. Гледзячы на некаторых нашых найлепшых паэтаў, я разумею, што можна яшчэ не закасцянець, не замаразмацець, не забранзавець, не ператварыцца ў бясконцы паўтор сябе самога.

Я адчуваю, што мне, нягледзячы на ўсе выпрабаванні — нашы агульныя — цікава. З’яўляюцца новыя выклікі, з’яўляецца азарт хадзіць па канаце, як канатаходцы, — часам гэты фокус, гэты цуд удаецца і ты радуешся.
Хтосьці з крытыкаў раіў, маўляў, вось Хадановіч майстар, але ў яго няма сапраўднага, трагічнага, нейкага такога паэтычнага светаадчування, пажадаю-ка я Хадановічу трагічнай біяграфіі, якая дадала б яму глыбіні. Ну, што тут сказаць? Усім нам дадалося трагічных нотак у біяграфіі. Ці ідзе гэта на карысць канкрэтна маім тэкстам, якія пішуцца, зразумела, з боку іншым відаць лепей. Але я сапраўды дзіўлюся тэкстам, якія не ёсць вынікам маіх ведаў, маіх намераў — нібыта я стараўся скласці натхненне, працу, веды, перажыванні, а вынік пераскоквае кудысьці ў іншую плоскасць, ён відавочна большы, іншы, цікавейшы мне самому, чым я ўмеў за гадзіну да гэтага і спадзяваўся атрымаць.
— Азіраючыся назад, што ты лічыш сваімі поспехамі і дасягненнямі, а што — паразамі?
— Адным з дасягненняў лічу тое, што я не зацыкліваюся на гэтых рэчах, не стаўлю доўгатэрміновых задач. Вось вершык, які мне хочацца далучыць да сённяшняй размовы, — ён пачынаецца з небяспекі смяшыць адну інстанцыю сваімі планамі. Але ў мяне ёсць, як ніколі раней, сума выразных жаданняў, якія я таксама ў гэтым вершы агучыў. Мне здаецца, я мацней, чым раней, адчуваю, чаго я хачу і чаго не хачу. І тут я ніякае не выключэнне з усёй беларускай супольнасці, якая прачнулася, я тут — шараговы беларускі грамадзянін з акрэсленымі пазітыўнымі марамі, з акрэсленымі негатыўнымі страхамі. Мне вельмі прыемна, што я трапляю ў тонкую шчыліну, займаючыся толькі тым, што мне падабаецца і што я люблю, і пры гэтым часам маю адчуванне, што гэта бывае камусьці цікава і патрэбна апроч мяне — і мне не трэба перабудоўвацца, падладжвацца, кан’юнктурыць. У гэтым сэнсе я адчуваю сябе шчаслівым чалавекам.
А што да параз... Нашы паразы — адваротны бок нашых дасягненняў, проста мы часам гэтага не ведаем. Нагадваю, палова нас гаворыць, што мы прайгралі, палова — што мы выйгралі (звычайна маючы на ўвазе адны і тыя ж факты). Мае дасягненні — бачыць у напалову пустой шклянцы напалову поўную. Мае паразы — калі я фіксуюся і гружуся, балюча перажываю і нічога не магу зрабіць з тым, што яна напалову пустая. Але гэта два бакі аднаго медаля.
Мой вольны (ва ўсіх сэнсах) час і магчымасць не зважаць на цэнзуру купленыя тым, што я больш за палову года не бачыў дачку і рэдка сустракаюся з жонкай. Дасягненнем гэта лічыць, безумоўна, не выпадае.
— Над чым ты працуеш цяпер і якія ў цябе планы на будучыню?
— Цяпер я працую над кнігай вершаў. Яна, умоўна кажучы, пра гэта вось усё і як яно ходзіць-трымціць па нас, як яно казыча нас. Гэта кніга вершаў, якая будзе пачынацца з таго, што спяваў «Вольны Хор» у жніўні 2020-га, — «На беразе Волі»; праз тэксты, якія пісаліся зімой 2021-га; з «Навагодняй паштоўкай», якую заспявала Аня Хітрык; з тэкстамі, якія працягваюць пісацца. Я спачатку спалохаўся, што яны будуць занадта публіцыстычнымі, палітызаванымі, але гэта ўсё-ткі, карыстаючыся тэрміналогіяй Леанарда Коэна, «песні любові і нянавісці». І любові тут нашмат болей — таго, што я люблю, чым таго, што я ненавіджу.

Адзінае, што трэба сказаць, — мабыць, на ўсю кнігу будзе толькі адзін маленькі верлібр. Форма самая што ні ёсць класічная, будзе менш перападаў ад вясёлага, гуллівага, правакатыўнага, менш іроніі, менш сцёбу і больш лірыкі — таго, што школьная настаўніца назвала б «сур’ёзнай паэзіяй».
Ну і мая мара: сёлета Польшча і ўсе, хто датычыць польскай культуры, святкуюць 200-годдзе галоўнай рамантычнай і блізкай нам кнігі «Балады і рамансы» Адама Міцкевіча. Думаю, што трохі гэтых балад і рамансаў па-беларуску паболее і я да гэтага руку прыкладу.
І яшчэ перакладчыцкая штука: хочацца, каб Мойшэ Кульбак набыў кніжную форму і там была б не толькі паэма «Райсн», але і самыя розныя кульбакаўскія вершы — наўздагон руплівай і плённай працы Сяргея Шупы, які два раманы выдаў і хоча выдаць паэзію Кульбака ў розных версіях пісання. А я хацеў бы выдаць свайго Кульбака — эквірытмічнага і рыфмаванага там, дзе ён рыфмаваны ў арыгінале. Думаю, што гэтыя выданні не канкурэнты: Кульбака зашмат не бывае. 
— Ты ўжо больш за паўгода за мяжой. Раскажы, калі ласка, як гэта — беларускаму паэту жыць па-за роднай краінай?
— Жыць за мяжой — гэта, перш за ўсё, штодзённа жыць без сям’і. І гэта траўматычна. Я заўсёды падарожнічаў, але і заўсёды сам выбіраў час адпраўленняў і вяртанняў. Шмат каму дадзеныя новыя магчымасці геаграфіі, але без права выбраць пачатак, канец і з’ехаць не таму што мусіш, а таму што хочаш так. Таму, зразумела, што гэта праблема, якую ніхто з нас не можа вырашыць сам. Наша калектыўная праблема.

Думаць пра гэта ўвесь час — ступіць на нейкі паталагічны шлях. Я спрабую трактаваць гэта як новы выклік і новыя магчымасці: у мяне з’явілася больш вольнага часу, і я стараюся гэтым нейкім чынам карыстацца. У святле салідарнасці з намі з’явілася болей магчымасцей пабачыць, адкрыць для сябе штосьці, што робіцца ў суседзяў, творча скарыстацца гэтым у нашых мэтах. Мне вельмі хацелася б, каб усе тыя, хто зараз у Грузіі, у Літве, Польшчы, Аўстрыі, Германіі, Чэхіі, ва Украіне і г. д., паспрабавалі выцягнуць для Беларусі і для беларускай культуры найлепшае, што можна выцягнуць з гэтых кантактаў. Мы заўсёды былі для свету замкнёным прыдаткам вялікай, але імперыяльнай, чаго тут казаць, расійскай культуры. Таму ў найлепшых нашых паэтаў былі альбо беларускія, альбо расійскія ўплывы, ім не было, за рэдкімі выключэннямі, адкуль яшчэ з’явіцца. Сёння трэба чэрпаць з новых каналаў дыялогу і ўзбагачэння. Мы мусім усмактаць усё найлепшае — усе павевы, ідэі, стылі, якія ёсць у новым часе. Ладная частка таго, што адбываецца ў нашай культуры, — цудоўнае, але замкнёнае ў сваёй анахранічнасці. 
— Ці адчуваеш ты адтуль, з адлегласці, што адбываецца ўнутры краіны і ці адлюстроўваецца гэта неяк у тваёй творчасці?
— Я кожны дзень чытаю тыя ж навіны, якія чытаем мы ўсе. Дзіўнавата назіраць: шмат якія сябры ў маіх сацыяльных стужках змянілі свае імёны. Я не адразу нават пазнаю, але калі людзі ўсё-ткі пішуць... Скажам, гэты Artur Gingers — па адным чатырохрадкоўі чалавек абазнаны можа сказаць, хто ён. Я з увагай, радасцю і надзеямі сачу за ўсімі, каго люблю, кім цікаўлюся, хто адказвае на выклікі нашага часу. Гэта нейкая форма падтрымкі і падсілкоўвання для мяне: я чакаю гэтых тэкстаў, гэтых песень, я захапляюся людзьмі, якія ствараюць досыць смелыя тэксты не з’ехаўшы, фізічна застаўшыся ў Беларусі. Так, часам у іх сацыяльных сетках знікае кнопка «Падзяліцца», знікае кнопка «Быць даступным для ўсіх» — фармат «Толькі для сяброў», але тым не менш яно распаўсюджваецца. Вельмі важна, каб мы не гублялі самае каштоўнае, што адбылося ў 2020-м, — адчуванне нейкай супольнасці, узаемалучнасці, датычнасці адно да аднаго. Важна ўсімі даступнымі сродкамі быць разам.
— Ты сказаў, што адно з галоўных наступстваў тваёй эміграцыі ― гэта расстанне з сям’ёй. Ці няма ў цябе жадання плюнуць на небяспеку і вярнуцца?
— Было б дзіўна, калі б такога пытання я сабе не задаваў. Але глядзіш на навіны, на спробы калег, чый лёс разгортваецца падобным чынам, як і твой, прыехаць у Беларусь — часам з імі адбываюцца дзіўныя рэчы — і думаеш: слухай, трэба яшчэ крышачку пачакаць і не спяшацца з гэтым. Хочацца арганізаваць жыццё неяк так, каб мець магчымасць рабіць тое, што ты робіш, найбольш эфектыўна, з найбольшым плёнам для творчасці і з найбольшай карысцю для людзей, якім гэта будзе цікава. Мне здаецца, што магчымасць пісаць, перакладаць, дзяліцца нейкімі тэкстамі і культурнымі прадуктамі, якія відаць і ў Беларусі, важней за альтэрнатыву быць у Беларусі, але маўчаць — з розных прычын: ці то з прычыны самацэнзуры, ці то з прычыны таго, што ты апынешся ў тым месцы, адкуль кепска даходзяць лісты і дзе асабліва моцна цэнзуруюць. Беларуская турма — гэта, безумоўна, каштоўны досвед, але гэта як у тым жарце: «Войска — гэта школа жыцця, але лепш прайсці яе завочна». Тое самае я думаю пра перспектыву турмы. Завочна — гэта значыць, ніхто не пазбаўляў нас неабходнасці адчуць і адрэфлексаваць, ператравіць так, каб гэты горкі досвед пайшоў усім на карысць. Але лепш, калі ўсе вучні ў гэтай школе жыцця стануць выпускнікамі.


— Чым увогуле для цябе быў 2020 год і як на цябе паўплываў беларускі пратэст?
— Памятаю некалькі пачуццяў, якія прыходзілі ў розныя сезоны. Сезон «Вясна-лета», які папярэднічаў выбарам: «Божа мой, нарэшце ты — не адзін з гэтых маргіналаў, якім апошнія 20 гадоў (і нават больш) балела, ты кудысьці хадзіў, чымсьці займаўся, а людзі за вітрынамі сядзелі, кушалі салаты і круцілі каля скроні пальцам — “А што, уласна кажучы, адбываецца? Што гэта за дзівакі?”».
Гэта адчуванне таго, што нас раптам з’явілася болей.
Моцнае адчуванне было, калі ўсе гэтыя рэкі і моры людзей першых маршаў пераўвасобіліся ў сваю паўпадпольную (а потым і падпольную) фазу дваровых рухаў. З аднаго боку — актыўнасць людзей, з другога — споўнілася мара Рыгора Барадуліна і Міхася Стральцова, людзей, якія калісьці, з перспектывы шасцідзясятых, глядзелі на тое, як вёска пераязджае ў горад, губляючы найлепшае, што ёсць у вёсцы, — адчуванне еднасці людзей. Усе мы ведаем «трэба дома бываць часцей», «не забыць, як завуць суседа». Вось гэтае «трэба дома бываць часцей» пачало ажываць, наноў фармавацца ў гэтых дваровых, мікрараённых суполачках, у гэтых новых сцягах, новых назвах, новых крэатыўных лозунгах.
Мне вельмі спадабалася, што проста пратэсных настрояў аказалася замала, кожная з гэтых суполак, каб існаваць паўнацэнна, пачала патрабаваць культуры. Адсюль патрэба слухаць лекцыі інтэлектуалаў у дварах, слухаць канцэрты музыкаў і выступы паэтаў — дзесьці там паміж музыкамі і ўніверсітэцкімі лектарамі.
Я так уцягнуўся ў гэтыя дваровыя сустрэчы, што сам праз сацыяльныя сеткі пачаў прапаноўваць свае сціплыя паслугі, і людзі сталі адгукацца. Ганаруся сваімі паплечнікамі. Дзесьці ў дзіцячым вершы я напісаў:

Я, канечне, перабольшваю: падчас выступу не было чуваць, што там адбывалася ў суседнім двары, але фізічна гэта было ў паветры. Табе лягчэй, прыемней, камфортней, калі ты ведаеш, што дзесьці ў гэты час выступае Павел Аракелян, або Андрусь Такінданг, або Піт Паўлаў, або хтосьці іншы; чытае свае лекцыі і дыялагізуе з людзьмі Аляксандр Фядута, які таксама выбіраўся на такія сустрэчы, а зараз падследны; альбо наш культавы мысляр Уладзімір Мацкевіч, які зараз трымае галадоўку. Гэтае адчуванне не сыходзіла два месяцы: увесь кастрычнік і лістапад. Я не напісаў ні аднаго радочка, кожны дзень працаваў перш за ўсё на перадачу, не на прыём. Ніколі не меў такіх уважлівых слухачоў, такіх энергічных сутворцаў нейкага дзейства, якія дапамагалі мне, проста падпяваючы і пазітыўна рэагуючы на тое, што ты робіш. 
— Як удзельнік гэтых дваровых сустрэч і канцэртаў ты меў магчымасць бачыць і чуць, так бы мовіць, свайго патэнцыйнага слухача і чытача. Як ты думаеш, як змяніла людзей беларуская рэвалюцыя? Ці адчуваў ты розніцу паміж умоўным слухачом «да 2020-га» і «пасля»?
— Вельмі цяжка такія рэчы параўноўваць. Да 2020 года я з’яўляўся там, куды мэтанакіравана прыходзілі людзі паслухаць паэзію або музыку. А ў 2020-м у мяне знікла адчуванне, што мы глыбока маргінальныя і патрэбныя вельмі-вельмі вузкай аўдыторыі. У «лукашэнкаўскай» Беларусі — Беларусі да 2020 года — большасць грамадства прызвычаілася абыходзіцца без культуры, замяніўшы гэта культурай спажывання, і не адчувала голаду па нейкіх тонкіх, важных рэчах, без якіх пачала абыходзіцца. У нас гэта больш трагічна, бо яшчэ дзеліцца на шматгадовыя «чорныя спісы», забароненыя імёны, адсутнасць вартых імёнаў у медыя, у тэлевізары. Шмат каму з маладых людзей проста не было адкуль даведацца пра існаванне не толькі літаратуры, а культуры ўвогуле.

І яшчэ вялікая праблема — маргіналізацыя беларускай мовы. Для цябе гэтая мова і яе магчымасці — фантастычны свет, але ён займае вельмі невялікае, часам выпадковае месца ў жыцці большасці тваіх суграмадзян.
Кастрычнік і лістапад 2020-га — гэта выступы перад людзьмі на 95-97% рускамоўнымі і поўная адсутнасць нейкіх моўных і культурных бар’ераў з імі — з няўклюднымі спробамі падтрымліваць са мной беларускую камунікацыю (не ва ўсіх гэта выходзіла, але ўсім гэтага хацелася). Раней такога, канечне, не было — адчування, што на «пратэснай хвалі» расце прэстыж беларускага слова.
Гэта як, памятаеце, спачатку былі людзі, якія думалі, што можна неяк прымірыць бел-чырвона-белы сцяг і чырвона-зялёны. Ці — у руху Ціханоўскай — «Муры», якія спяваюцца па-руску, і «Муры», якія спяваюцца па-беларуску. Але раптам адбыліся такія рэпрэсіі і выбухнуў такі гнеў, што частка гэтых сімвалаў пачала «прабуксоўваць». Не хапала моцы выражэння, адразу адпалі гэтыя чырвона-зялёныя сцягі. Вялікая частка людзей раптам захацела адно слова вывучыць, адзін слоган нейкі — уключыўся зноў «пратэсны патэнцыял» глыбока маргінальнай беларускай мовы, і яна на нейкі момант зрабілася менш маргінальнай. Людзі не перасталі пры гэтым быць у аснове сваёй рускамоўнымі, але ў атмасферы згусцілася разуменне таго, што нас аб’ядноўваюць нейкія больш важныя рэчы — па-за моўнымі, культурнымі і г. д. падзеламі.
— Ці не падаецца табе, што гэта проста мода?
— Я думаю, што гэта някепска, нават калі гэта проста мода. Калісьці даўно на Варвашэні зачыняўся офіс БНФ, а я падпісаўся ўдзельнічаць у паэтычных чытаннях у яго абарону. Я глыбока беспартыйны чалавек, якога крайнія праявы нашай палітычнай апазіцыі насцярожваюць, але тут я прыйшоў, бо гэта важна. Прыйшоў Генадзь Мікалаевіч, светлай памяці, Бураўкін, прыйшоў Уладзімір Арлоў. А вось наш чацвёрты ўдзельнік выступу — наступнага, маладзейшага за мяне пакалення, — ужо доўга вагаўся: удзельнічаць ці не ўдзельнічаць. І гэта не палітычная боязь — гэта нейкае эстэтычнае пачуццё.
Вырасла ў нулявыя-дзясятыя гады пакаленне людзей, для якіх пратэсная культура, пратэсная дзейнасць — штосьці такое, што эстэтычна ім не пасавала. У сэнсе, я яшчэ гатовы заплюшчыць вочы на некаторыя нюансы і пераступіць праз іх, а для кагосьці... Я ўсё-ткі веру, што гэта не пра смеласць і баязлівасць, гэта штосьці эстэтычнае: «левым» замінала «правізна» чагосьці, людзям адных рэлігійных ці зусім не рэлігійных перакананняў заміналі іншыя рэлігійныя ці нерэлігійныя. Гэта ўсё нас дзяліла. Восенню 2020-га я абсалютна не адчуваў гэтага, я рабіў агульную справу з людзьмі вельмі розных перакананняў — з абсалютным усведамленнем, што мы вырашым свае дзіцячыя праблемы першай неабходнасці, а далей пачнецца самае складанае: далей пачнецца не тая Беларусь, якой мы не хочам (а мы не хочам прыкладна адной і той жа самай Беларусі — афіцыёзнай, рэжымнай), але кожны з нас гэтага не хоча дзеля сваіх ідэалаў, і яны будуць вельмі не супадаць.
І вось сапраўдныя дарослыя праблемы пачнуцца ў нас, калі мы пачнём, як у тым дзіцячым вершы, дзяліць той апельсін: змагацца, дыскутаваць, «перацягваць коўдру» гэтай «ідэальнай Беларусі», якая ў кожнага свая.
Пра фактар «моды». Хтосьці там у адным брэндзе памяняў літару ў Якуба Коласа. Я назіраў за эвалюцыяй гэтай цытаты: «мой родны кут» — «мой модны кут» — «мой годны кут». Не ведаю, колькі ў гэтым моды, а колькі пры гэтым надбудоўваецца яшчэ і годнасці. Я веру, што шмат для каго гэтая надбудова ёсць і яна актуальная. Так што, хутчэй за ўсё, адказ такі: у гэтым шмат моды, і гэта добра, і няхай яна пасільную ролю выконвае, але ёсць рэчы важнейшыя за моду. 
— Беларускаму творцу вельмі цяжка выйсці па-за межы свайго асяроддзя. Ты — адзін з нямногіх «народных» паэтаў, каму гэта ўдавалася і ўдаецца. Як ты лічыш, у будучай «новай Беларусі» штосьці зменіцца ў гэтай сітуацыі? І што трэба зрабіць, каб беларуская літаратура нарэшце займела свайго чытача?
— Давайце не будзем ідэалістамі: літаратура ніколі не будзе мець такога чытача, якім ён быў у былыя, легендарныя эпохі запатрабаванасці літаратуры. Пра гэта ў нашым кантэксце шмат казаў Валянцін Акудовіч. Логацэнтрычная культура, дзе ўсё закручваецца вакол слова, хутчэй, мінула. Мы будзем жыць у часы, дзе дзяржава не будзе перашкаджаць існаванню культуры. Больш за тое, з прыемнасцю гледзячы на пасільную дзейнасць і лідаркі, якую мы выбралі, і «культурных» людзей, якія ёй дапамагаюць, мне хочацца верыць, што мы будзем мець уладу, якая сістэматычна пачне нейкія крокі ў падтрымку культуры.

Але ніколі з гэтага не з’явіцца драйву «забароненага плода». Зразумела, што так уважліва лавіць слова маіх калег, паэтаў і музыкаў, у дварах ніхто не будзе — нават на добра арганізаваным канцэрце ў добрай Беларусі, у якой мы, я спадзяюся, яшчэ будзем жыць. Людзі будуць міла пасмоктваць піва, слухаючы добрыя песні, і гэта будзе добра, і гэта будзе модна. Можа, нават у чымсьці і годна. Але гэта не будзе валадарства думкамі, гэта не будзе «свецкай рэлігіяй». Істэрычных чэргаў, як па аўтографы «забароненых» літаратараў, безумоўна, не будзе.
У добрым настроі я часта паўтараю гэтую думку: я веру ў памяць людзей, якія сустракаліся з творцамі восенню 2020-га, я веру, што, думаючы, пайсці ці не пайсці ў тэатр — абсалютна легальны, на адвечным месцы Купалаўскі тэатр, дзе будуць не людзі, якія граюць ролю «купалаўцаў», а сапраўдныя «купалаўцы», — згадаюць пра дзейнасць «Вольных купалаўцаў» у Youtube у цяжкія часы, возьмуць і пойдуць у тэатр, проста каб прыгадаць штосьці добрае — нават не ў іх, а ў сабе. Хтосьці, можа, згадае, як у іх двары затрымлівалі музыкаў, і пойдзе на канцэрт. Хтосьці згадае пра літаратурную сустрэчу з прыгожа запаленымі агеньчыкамі і як адзін нясціплы літаратар крычаў і хрыпеў без мікрафона ў кепскіх акустычных умовах — і, выбіраючы паміж кніжкай і півам, крыху зэканоміць на піве і набудзе кніжку. 
— Не магу не задаць гэтае пытанне: хто і што цябе натхняе і як з’яўляюцца твае вершы?
— Тут нічога не змянілася, крыніцы натхнення тыя самыя. Безумоўна, гэта сам цуд культуры, літаратуры і кніжкі. У тым, што я раблю, шмат прачытанага, шмат маіх перажыванняў пра прачытанае і шмат таго, дзе культура працягвае сама пісаць і доўжыць сябе. Як казалі класікі, «ружа з бясконцымі адбіткамі папярэдніх ружаў» у культуры.
Другая адвечная тэма — канечне, падарожжы як спосаб адкрыцця свету, дачынення са светам. Я шчаслівы, калі ёсць крышачку часу пераварыць і ператварыць у штосьці гэтыя новыя адчуванні.
Гэта таксама ўсё, што ёсць паміж словамі «любоў» і «каханне»: ад эратычных праз сямейныя да сяброўскіх дачыненняў. Гэта менавіта тое, што цябе грэе, што дае табе адчуванне несамотнасці, патрэбнасці, зразуметасці ў нейкім вузкім, найбліжэйшым коле цеплыні.
Ну і нейкія каляндарныя штукі, што тут казаць. Кожны год наступаюць Каляды і Новы год, і я кожны год працягваю пісаць і перакладаць вершы пра Каляды і Новы год. Дзе там заканчваюцца Пастэрнак і Бродскі, а дзе пачынаецца ўласна Хадановіч, ужо цяжка аддзяліць. Дзе тут рэлігійная містыка, дзе тут свецкія рытуалы, а дзе тут проста адчуванне, што разам з перагорнутым календаром перагорнецца штосьці ў жыцці — «как будто жизнь качнётся вправо, качнувшись влево» — ва ўсіх дадатковых і пераносных сэнсах.
Можа быць, да гэтага дадаецца адчуванне настальгіі і тугі па, можа быць, дзесьці не да канца сапраўднай, ідэалізавана-выдуманай радзіме. Часам яно мацней цябе чапляе, калі ты з розных краін пра яго рэфлексуеш. Фантомныя болі і фантомныя радасці — усё тое, што вучышся цаніць і любіш, калі страчваеш. Як у майго любімага паэта Максіма Танка: «Шчасце — гэта не шчасце, калі не можаш гэтым з кімсьці падзяліцца». Гэтую недастатковасць шчасця я адчуваю, і, здаецца, яе чуваць у тых радочках, якія ў мяне пішуцца.

— Ты не толькі паэт, але і перакладчык. Ці ёсць у цябе такі твор, які б ты хацеў перакласці, але пакуль усё ніяк?
— Ну, вось Адам Міцкевіч (не толькі «Балады і рамансы»). Я даўно ўсім заявіў пра свае прэтэнзіі на новыя пераклады Міцкевіча, але прасцей заявіць, чым гэты механізм пачаў бы працаваць. (Смяецца.) Па-ранейшаму гэта вельмі сур’ёзны выклік, я на этапе ўчытвання, усмоктвання — у спробе адчуць. Я разумею недасканаласць — лінгвістычную, паэтычную, якую заўгодна, — таго, як гэта перакладалася па-беларуску. Думаю, што на сёння я здольны трохі інакш, трохі лепш за тое, як ёсць, гэта зрабіць. Але так, каб гэта задавальняла мяне самога, — чагосьці яшчэ бракуе. Хочацца верыць, што гэты год «Балад і рамансаў» штосьці зменіць.
— У тэму балад і рамансаў. Акрамя таго, што ты паэт і перакладчык, ты яшчэ і бард. Верш ці песня?
— У мяне ніколі гэтага падзелу не было. Для мяне добрая паэзія — тое, што можна спяваць, добрая песня — тое, што не перастае быць паэзіяй. Я не люблю «ла-ла-ла». Я не люблю таго, што «выязджае» на мелодыі і на экспрэсіі. Для мяне сапраўдныя барды, якіх я перакладаю — ад Леанарда Коэна да Акуджавы і Высоцкага, з усімі палякамі і чэхамі пасярэдзіне, — гэта ўсё класная паэзія, калі проста ўявіць гэта надрукаваным на паперы. Але яшчэ дадаецца крылаў, калі яно яшчэ і спяваецца. Паміж такой паэзіяй ці такой песняй не трэба выбіраць.
Асабіста ў мяне гэта па-ранейшаму верш — хаця б таму, што як не ўмеў прыдумаць добрай сваёй мелодыі, так і не ўмею. Свае вершы я магу варварскім чынам спяваць на чужую мелодыю — мне зараз хапае нахабства спяваць свае вершы, з якіх хтосьці зрабіў песню. Абсалютна новы для мяне досвед. Сярод сваіх перакладаў я спяваю «Навагоднюю паштоўку» — безумоўна, кажучы, што музыка Ані Хітрык, і дадаючы: «Калі вам не хопіць зараз уражанняў ад вакальных здольнасцей, выгугліце і паглядзіце на Youtube гэтую песню ў гарантавана добрым выкананні». (Усміхаецца.)


— І апошняе пытанне, зусім не літаратурнае. Прынята ў віншаваннях звычайна жадаць «усяго таго, што ты сам бы сабе пажадаў». Чаго б сабе пажадаў Андрэй Хадановіч?
— Сацыяльныя сеткі часам нагадваюць нам пра дні народзінаў, і я, пішучы людзям, звычайна жадаю самых неабходных рэчаў. Калі гэта людзі, якія альбо хварэлі, альбо моцна старэйшыя за цябе, ты заўсёды на першае месца паставіш здароўе. Таксама заўсёды ў гэтых пажаданнях згадаю натхненне і каханне, якое ў мяне з ім рыфмуецца. Канечне, свабоды — як унутранай свабоды, што дазваляе творцу рызыкаваць, так і адной на ўсіх — «нашай і вашай свабоды».
У час межаў хочацца жадаць бязмежнасці ва ўсіх сэнсах. Каб зараз не толькі болей Беларусі рабілася ў свеце, але і болей свету рабілася ў Беларусі. У рэшце рэшт, каб болей Беларусі і свету было ў нас, беларусах гэтага свету.