Мандат Ціханоўскай заканчваецца. А што ў Лукашэнкі?
У дэмсілах відавочны крызіс ідэй, піша аўтар праекта «Политонелогия» для партала «Наше мнение». І з гэтым трэба нешта рабіць, бо менавіта 2025 год можа «перагарнуць старонку».
Ілюстрацыйны калаж «НЧ»
Выбары, якія прайшлі ў Лукашэнкі, настолькі смяхотныя, што пісаць і разважаць пра іх насамрэч няма сэнсу. Але пастойце, бо я сам некаторы час таму прапаноўваў удзельнічаць у іх, звяртаўся да дэмакратычных сіл, маўляў, выбірайце што заўгодна, толькі не няўдзел.
Напэўна, варта на будучыню растлумачыць яшчэ раз коратка чаму. Усё досыць проста. Любая легальная палітычная актыўнасць адносіцца да катэгорыі рэчаў, якія раздражняюць рэжым. Любая анамалія адносна плана палітычнай сістэмы стварае кропку напружання. Усе псеўдамаральныя развагі пра тое, што, становячыся інструментам для электаральнага фарсу, мы легітымізуем яго — не вытрымліваюць крытыкі.
Канкрэтна Лукашэнка ніколі з часоў разагнанага парламента не быў палітыкам працэдуры. Працэдура — гэта наогул не пра яго. Гэта складана, сумна і небяспечна само па сабе. Аўтарытарныя персаналісцкія аўтакратыі наогул не так часта абапіраюцца на гэты тып легітымнасці. З нешчаслівых выключэнняў сёння на думку прыходзіць, дапусцім, Эрдаган, у якога выбары — амаль сапраўдныя (не цалкам, само сабой, але ў параўнанні з тым вэрхалам, што адбываецца ў нашых краях — несумненна).
Аднак у сваіх падыходах да электаральных працэдур АГЛ сышоў значна далей за таго ж, напрыклад, Пуціна. Так, Крэмль праз тыдзень чакае магчымая весялосць з прагназуемым, але, тым не менш, непрадказальным вынікам (прапаную ўдумацца ў гэты парадокс). Аднак закладнікі старой плошчы выбары сабе ніколі не малявалі. Прапаную засяродзіцца на дзеясловах. Фальсіфікавалі яны бязбожна і шмат разоў. Менавіта фальсіфікавалі. «Каруселі», ўкіды, пакватэрныя абыходы і іншая тэхналогія — так. Аднак лукашэнкаўскага «за мяне прагаласавалі 800% беларусаў, але я загадаў напісаць усяго 85, таму што 800 — гэта занадта вялікая любоў для аднаго чалавека» — Крэмль сабе ў такіх гіпертрафаваных формах пакуль што не дазваляў.
Глядзіце таксама
Дарэчы, калі ў Маскве вырашацца менавіта маляваць, гэта цалкам можа стаць яшчэ адным надломам ў сістэме, і без таго пазбаўленай сапраўднай цэльнасці.
Яшчэ раз, пуцінскі сцэнар прэзідэнцкіх выбараў 2024 найбольш верагодны, але не з'яўляецца стоадсоткавым.
Так ці інакш, у адносінах паміж Лукашэнкам і працэдурай удзел грамадзян у «мерапрыемствах» — найгоршае, што можа здарыцца з планамі рэжыму. У сярэдзіне дзевяностых ён пачаў дэканструкцыю дэмакратычнай сістэмы менавіта з парламентарызму. Пад нож пайшло спачатку мясцовае самакіраванне — аснова асноў, а пасля — ды мы ўсе ведаем, што адбылося пасля.
Менавіта так я і разважаў, калі казаў, што ў тым ці іншым выглядзе неабходна заклікаць да ўдзелу. Нават на ўзроўні простага наведвання выбарчага ўчастка. На ўзроўні стварэння натоўпаў перад школамі. Вядома ж, без дэманстрацый, без лозунгаў, з адзінай мэтай — паказаць сістэме і свету вакол яе, што старонка не перагарнулася, што мы не адкаціліся да слаўнага аўтарытарнага кансенсусу. Гэтая гульня ніколі пры Лукашэнку не была гісторыяй пра мандаты. З Канстытуцыі, пазбаўленай апошніх макулінак рэпутацыі, парламентарызм быў выпалены. Ад слова «мандат» і так засталося толькі пацешнае літараспалучэнне і латэнтная непрыстойнасць.
І тут я бачу галоўную праблему, з якой сутыкнуліся дэмакратычныя сілы. Яна комплексная. Шмат каму відавочна, што магчымасцей уплываць хоць бы на нешта, што адбываецца ўнутры краіны, папросту няма. Ідэя «выкінуць усіх нахер з краіны» тапорная і дзейсная, як усё, што робіць Лукашэнка для захавання ўлады. Прызнаюся шчыра, крызіс ідэй, які захапіў інфармацыйную прастору супраціву, на мой погляд не з'яўляецца чыёйсьці віной. Гэта проста досыць жахлівая дадзенасць. Але тым важней цяпер для мяне «махаць кулакамі пасля бойкі», калі дэмакратычныя сілы ўзялі ды і выпусцілі хоць нейкую магчымасць камунікацыі з грамадзянамі ўнутры краіны. Ці была б яна эфектыўнай — паняцця не маю. Рызыкну выказаць здагадку, што не. Аднак выбар на карысць адмовы ад яе мне ўсё яшчэ не вельмі зразумелы.
Арцём Шрайбман у артыкуле для «Зеркала» ад 24 лістапада зрабіў адну вельмі каштоўную, мне думаецца, здагадку, якую я працытую: «Калі ў заходніх сталіцах раптам не будзе дамінаваць такі погляд, то па выніках наступнай прэзідэнцкай кампаніі ў Беларусі ўнікальны мандат Ціханоўскай можа аслабнуць. Гэта будзе збольшага тым самым перагортваннем старонкі, на якім настойваў Лукашэнка: старонку "абранага прэзідэнта Ціханоўскай" адкрылі ў 2020 годзе і закрылі па заканчэнні пяцігадовага прэзідэнцкага тэрміну».
Іншымі словамі, доўгае ўзаемадзеянне з еўрапейскімі палітычнымі мадэлямі прымушае Святлану Ціханоўскую і яе асяроддзе думаць катэгорыямі усялякіх цыклаў, кадэнцый і іншага глупства. Чаму я называю гэта глупствам? Прычына таксама не вельмі складаная. Імкненне Лукашэнкі да захавання ўлады ў сваіх руках навечна ўсе 30 гадоў яго кіравання зводзіцца да адмовы ад цыклічнасці ўнутранага палітычнага працэсу. Да 2020 года яму не ўдавалася адмовіцца ад гэтай мадэлі, але цяпер з вялізнымі стратамі ён вываліўся з гэтай сваёй сансары. У яго цяпер ёсць толькі адзін інструмент для таго, каб прадаўжацца зноў і зноў — сілавікі. За дзесяцігоддзі падвергнулася раскладанню ўся традыцыйная электаральная база. Некаторы працэнт лютых прыхільнікаў не забяспечвае яму камфортную большасць. І ў гэтай сувязі, у кантэксце таго, што выбары дэвальваваныя, думаць аб 2025-м як аб пункце злому «ўнікальнага мандата Ціханоўскай» папросту недарэчна. Аднак я веру калегу Арцёму Шрайбману і разумею, што іх турбуе гэтая перспектыва.
Глядзіце таксама
Скажу, аднак, рэч не вельмі прыемную. Міжнародная легітымнасць Ціханоўскай не проста не залежыць ад фарсу 2025 года, але страчваецца паступова безадносна любых электаральных танцаў. І наогул, з чаго мы ўзялі, што ўмоўны «ўрад у выгнанні» абмяжоўваецца выбарным цыклам? Як так атрымалася, што мы ўжываем дэмакратычную парадыгму, разважаючы пра тупую сілавую ўзурпацыю? Чаму нам даводзіцца абмяркоўваць праблему працэдурнай легітымнасці (і, адштурхоўваючыся ад яе, спрачацца пра байкот або ўдзел) у сітуацыі, калі ўся легітымнасць прыдворнага хакеіста пабудаваная на штыках?
І паўтару яшчэ раз, мандат Святланы Ціханоўскай проста заканчваецца, і заканчваецца ён усяго толькі таму, што вось ужо некалькі гадоў нават на ўзроўні рыторыкі структуры Офіса і Кабінета не прапаноўваюць нічога новага. У Беларусі пасля 2020 года адбылася відавочная рэжымная трансфармацыя і з'яўленне элемента пад агульнай назвай «дэмакратычныя сілы» — таксама новая рэальнасць. Аднак патрэбны новы план, таму што нават у тэкстах ад Офіса прадзімае інтанацыяй 2020 года, а цяпер жа ўжо 2024-ты.
Каардынацыйная рада ў гэтым сэнсе, калі атрымаецца вырашыць усе аперацыйныя задачы, цалкам можа стаць прафесійнай сутнасцю, якая, па ідэі, будзе здольная падхапіць стомленыя дэмакратычныя сілы.
Гэта не значыць, на жаль, што я разумею, якім гэты план павінен быць. Абстаноўка складаная, і становіцца яна толькі складаней. Пра гэта трэба думаць, трэба шукаць варыянты. Мне, напрыклад, зразумелыя, хай і вельмі непрыемныя, паводзіны Літвы з узмацненнем жорсткасці і іншым. Часта, прыкрываючыся размовамі пра «нацыянальную бяспеку», яны на самой справе канстатуюць усталяванне новай нормы — пераход экстранага і экзістэнцыяльнага ў стан паўсядзённага. І ў рамках гэтага паўсядзённага, на жаль, вялікай колькасці беларусаў літоўская дзяржава папросту не рада. І гэта сумна, але нічога экстраардынарнага ў гэтым няма.
Я не хачу сказаць, што мы нешта прайгралі, бо, на базавым узроўні «прыгажосць у вачах таго, хто глядзіць», а наглядчык у нас Лукашэнка, і яму ніяк не ўдаецца прыйсці ў сябе, хоць прайшло ўжо 4 гады. І ўся выканаўчая сістэма працягвае адчуваць адназначны дыскамфорт. І механізмы дзяржаўнага кіравання распластоўваюцца. АГЛ і яго пальчаткавыя лялькі ніколі не былі асабліва эфектыўнымі ў плане дзяржкіравання.
А што рабіць і куды далей рухацца — пытанне складанае. І, паўтару, адказу ў мяне пакуль што няма. Як няма яго, відаць, і ў астатніх. Аднак, тут і цяпер варта зафіксаваць стан суб'ектаў барацьбы за будучыню Беларусі.
А ў рэжыму ёсць яшчэ і знешнепалітычны аспект. Аднак тут, я думаю, усё досыць глуха. Асноўны трыгер для тэктанічных змен на ўзроўні нашай падсістэмы міжнародных адносінаў — гэта дзеянні Крамля. Залежнасць рэжыму Лукашэнкі ад рэжыму Пуціна ўзмацнялася і будзе ўзмацняцца. Раней (і досыць доўга) мы лічылі гэта вялікай бядой. Не, гэта і ёсць вялікая бяда, але падвяла нас і нашых партнёраў з цывілізаванага свету праславутая ілжывая дыхатамія: маўляў, узмацняючы ціск на АГЛ, мы паскараем працэс ўзаемапранікнення. Я думаю, у гэтым сэнсе не было ніякай развілкі. Падзеі 2020-га года зрабілі збліжэнне з Масквой інварыянтам. Гэта ж нават не хлуслівая геапалітыка, а чыстая геаграфія. Ну не можа ўмоўны Кітай стаць гарантам падаўжэння лукашэнкаўскага «прэзідэнцтва». А безумоўны Пуцін цалкам можа.
Як мы не ў стане — цяпер гэта ясна — паўплываць на лёс палітычных зняволеных, так не выйдзе і паўплываць на адносіны паміж палацам і старой плошчай. У будучыні давядзецца шукаць механізмы для адкату гэтага працэсу. І мне здаецца, што на ўзроўні ўсё той жа падсістэмы мы назіраем дзве рознанакіраваныя тэндэнцыі. АГЛ — лёгкая здабыча, але ўзяць з яго, насамрэч, няма чаго. А вось, напрыклад, Арменія дэманструе адваротнае: спрабуе ўсімі сіламі адарвацца ад згубнага ўплыву Крамля. І гэта, пры ўсёй трагічнасці армянскай гісторыі, пазітыўны для нас прыклад. Глыбокая інтэграванасць Ерэвана ў маскоўскія напаўжывыя праекты пры Качаране раскладаецца з 2018 года, з моманту, як на пасаду кіраўніка дзяржавы прыйшоў Пашынян. Пакуль пуцінская Расія ў сіле, без праблем гэты працэс прайсці не можа, але сэнс у іншым. Імкненне да сепарацыі завязана на палітычную волю ўнутры краіны, а не на планы Крамля па Каўказе (а Каўказ яны, я ўпэўнены, радасна страцяць). Архаічная мадэль з цэнтрам у Маскве — спадчына СССР — патрабуе перагляду, і ў нейкай меры (у ліку іншага) уварванне ва Украіну — гэта барацьба Пуціна супраць рэарганізацыі постсавецкай падсістэмы міжнародных адносінаў.
Глядзіце таксама
На тым жа трэку стаіць і, дапусцім, Казахстан. У цэлым жа, трэнд на перагляд працэсаў на тэрыторыі постсаўка заўважны быў значна раней. Зноў-ткі, Арменія яшчэ ў 2018 годзе. Украіна і таго раней. Грузія — тут усё ясна. Іранічна, што Беларусь можна толькі паглынуць, але якраз паглынуць, з усімі канстытуцыйнымі прыколамі — як мігатлівы Херсон — немагчыма. Лукашэнка будзе подла саступаць Пуціну, а яго знешнепалітычны ўзровень знізіўся з Генасамблеі ААН, да, даруй Божа, губернатара Казані (і прэзідэнта Зімбабвэ — стратэгічны, магутны партнёр з тавараабаротам, смешна сказаць, 25 мільёнаў долараў у 2021 годзе). Страта кантролю за знешняй палітыкай — праблема не грамадзянскай супольнасці, а бяда сістэмы кіравання. І адпраўляецца яна ў скарбонку да ўсіх даручэнняў Качанавай і да аўталавак.
Да пэўнай ступені Лукашэнка перастае быць паўнавартасным палітычным актарам, і далёка не толькі з прычыны залежнасці ад Расіі, але і таму што сцэнар, які ён абраў пасля 2020 года, дыктуе яму хады. А наогул павінна быць наадварот.
Аднак гульня ўдоўгую, якая пачалася пасля прэзідэнцкіх выбараў, застаецца гульнёй удоўгую. І стан рэжыму, і здольнасць яго быць эфектыўным не звязаныя наўпрост з часам, які яму застаўся.
Дэмакратычныя сілы, якія ўсё ж застаюцца дастаткова эфектыўнымі на міжнародным кірунку, усё ж выпусцілі, на мой погляд, кантроль за павесткай, за генерацыяй сэнсаў у інфармацыйна-палітычнай прасторы. З-за гэтага, на жаль, поспехі ў «міжнародцы» здаюцца, мабыць, больш нязначнымі, чым ёсць на самой справе. Агульная ж праблема ў тым, што Лукашэнка, застаючыся ў палацы, кожны дзень можа залічваць сабе ў актыў, бо ніякімі іншымі мэтамі яго існаванне не звязанае. Так ці інакш, 2023 год ва ўсіх быў няўдалым.