Першы фільм пра жнівеньскія падзеі на буйным кінафестывалі

Пра што расказвае «Кураж», які немагчыма паказаць у Беларусі, піша «Наша Ніва».

На Берлінале паказалі беларускі фільм Аляксея Палуяна «Кураж». Альбо «Смеласць», калі дакладней падладжваць французскае слова пад кантэкст. Альбо «Мужнасць». Рэжысёр заспеў сваіх герояў у летнія месяцы мінулага года: са штодзённага зморанага супрацьстаяння рэжыму акцёры «Свабоднага тэатра» трапляюць на, лічы, галоўныя падзеі беларускага пратэставага руху. А потым граюць стары спектакль пра зніклага ў 1999 годзе Анатоля Красоўскага, і гэта фінал. Ці то 2020-ы становіцца ў шэраг такой жа дарэмнай мінуўшчыны, ці то адцяняе перманентны беларускі пратэст, што не знікаў нават тады, калі большасць не хацела пра яго ведаць.
«Кураж» павінен быў стаць фільмам пра тое, як гэта — быць незалежным творцам ва ўмовах беларускай дыктатуры. Тэма, якую не разумеюць на Захадзе (стужка рабілася на нямецкія грошы) і не ўсе разумеюць нават у Беларусі. Тым не менш, якраз сферай культуры можна трапна ахарактарызаваць нашу сістэму.
Тую мелкасць у абыходжанні рэжыму з людзьмі — як пазбаўленне перадач у СІЗА, разбурэнне мемарыялаў, запалохванне за сняжынкі на акне, затрыманне за адзенне пэўных колераў, прысуды за надпісы на асфальце — заўсёды можна было бачыць ва ўсюдыіснай цэнзуры айчыннага мастацтва.
Яе дробязнае кручкатворства: там прыбраць гістарычны сцяг, там выкрасліць слова «свабода», — блукала ў жартах і былінах па адпаведных сферах і шырокаму колу не было бачнае так яўна. Мы выкарыстоўваем словы «рэжым», «сістэма», «дыктатура», ад якіх патыхае ўсеагульным змрочным Мефістофелем, а тут выяўляецца, што Мефістофель гэты мелкі ды недарэчны.
Аляксей Палуян пачаў здымкі ў канцы 2018 года і паказаў, што культура ў Беларусі — гэта калі рэжысёр становіцца палітычным бежанцам і ставіць спектаклі з Лондана праз відэасувязь, калі акцёр і музыка займаецца рамонтам аўтамабіляў, калі адмысловы чорны спіс забараняе задзейнічаць у кіно пэўных асоб, калі спектаклі граюцца ў лофце не таму, што гэта прагрэсіўна, а таму што гэтага вымагае напаўпадпольнае існаванне. Культура ў Беларусі — гэта і тое, што пры дзейнай уладзе мы не зможам убачыць «Кураж» на вялікім экране.
Але потым грымнуў 2020 год, і падзеі перад выбарамі, у дзень выбараў і пасля выбараў у выніку занялі асноўную частку карціны. Мефістофель набраў ачкоў, і смяяцца з яго мелкасці стала цяжэй. Але ўсё яшчэ магчыма — і Палуян робіць гэта ўсцяж паўтары гадзіны. Наўмысная неманіпулятыўнасць паказанага матэрыялу прыходзіцца дарэчы: сцэны не ўражваюць крывішчай і жорсткасцю сілавікоў, таму ўсё быццам не так і страшна, можна сканцэнтравацца на рэфлексіях і вобразе звар’яцелай сістэмы.
Тым часам неабходнасць расказваць пра краіну праз складана трансляванае трывожнае становішча творцаў знікла. «Кураж» стаў фільмам пра беларускі супраціў — не той, што акружыў выбары 2020 года, а той, што існаваў з 1990-х і выбухнуў мінулым летам.
Стужка пачынаецца з архіўных здымак масавых пратэстаў ды маўклівых акцый у гонар зніклых дзеячаў. КДБ і гісторыя Анатоля Красоўскага з’яўляюцца ў рэпертуары «Свабоднага тэатра». У размовах праскокваюць рэтраспектыўныя згадкі ды прагнозы на будучыню — хтосьці кажа, што «Лукі больш не будзе», хтосьці ўпэўнены, што ўсё застанецца па-ранейшаму.
І вось у гэтае атачэнне змяшчаецца адна з галоўных каштоўнасцей «Куража» — зняты ў мінулым годзе матэрыял. Выбухі ля стэлы, заплаканыя людзі ля Акрэсціна, натхняльны марш на некалькі соцень тысяч чалавек, прарыванне счэпкі амапаўцаў на праспекце Незалежнасці, падцісканне жаночага ланцугу салідарнасці і так далей. Матэрыял каштоўны сам сабой і тым, як мы бачым датычнае нашага асабістага траўматычнага досведу, што ў цэлым добра было б не ведаць.
Усё гэта прашмыгвае адхіленымі дакументальнымі эпізодамі — імаверна, шмат чаго цікавага і нават больш цікавага з пункту гледжання фактуры засталося па-за стужкай. Бо ў «Куражы» яно б выкінула мінулае лета з кантэксту, а эмацыйнае ўспрыманне перакрыла б сабой усё астатняе. Усё астатняе — значыць магчымасць памацаць аб’ёмы таго, што адбывалася доўгія гады — і што мы прапусцілі, і зразумець ва ўсім гэтым сваё месца.
Таму «Кураж» — першы фільм на тэму мінулагодніх падзей у Беларусі, што трапіў на буйную міжнародную пляцоўку, — перадусім патрэбны менавіта тут. Пакуль супрацьстаянне рэжыму Аляксандру Лукашэнкі не атрымала ўцямнага завяршэння, экран прыўносіць у яго гісторыю цікавую перспектыву. Паводле яго, напрыклад, беларусы змагаюцца не з рэжымам у асобе аднаго чалавека, а ўсё ж з сілавікамі. Назавём гэта візуальным эфектам. Сімвал гвалту са шчытамі ды ў балаклавах бачыцца паўсюдна і з’яўляецца, напэўна, абсалютным складнікам мефістофельшчыны. Таму і даволі своеасабліва бачацца эпізоды, дзе людзі абдымаюць сілавікоў і дораць ім кветкі ля Дома ўрада. Так ці інакш, штука ў тым, што кіно пра самае для нас цяпер актуальнае мы можам альбо глядзець анлайн, альбо не глядзець увогуле.
«Кураж» у гэтым запаралельваецца сам з сабою, то-бок яго змест пераклікаецца са становішчам. Мы бачым, як «Свабодны тэатр» бярэцца за «непажаданае» мінулае і з’яўляецца знакам ледзь жывога пратэсту, для чаго і патрэбна тая самая мужнасць. Так жа, здаецца, і падзеі лета 2020-га павольна пераўтвараюцца ў тэму для падпольнага беларускага мастацтва, у прыватнасці «Куража», пракат якога пройдзе ў Германіі, а ў Беларусі, хутчэй за ўсё, не.
А наваколле тым часам усё тое ж. Быццам зняты Палуянам матэрыял будзе некалі, таксама як цяпер хроніка 90-х, архаічна глядзецца ў новай стужцы пра ўсё яшчэ беларускі пратэст. На жаль, змяшчэнне жніўня ў кантэкст шматгадовага супраціву ў фільме непазбежна нарасціла яму такую ж доўгую будучыню.
Ірэна Кацяловіч, «Наша Ніва»