«Надзвычай цяжкі пэрыяд у вельмі прыгожым горадзе». Сяргей Навумчык пра праскі пэрыяд жыцьця Васіля Быкава

У Славянскай бібліятэцы Прагі завяршылася экспанаваньне выставы пра Васіля Быкава. «Новы Час» паразмаўляў з адным зь яе стваральнікаў, вядомым палітычным дзяячом, журналістам Сяргеем Навумчыкам пра праскі пэрыяд жыцьця беларускага Генія і прычыны яго эміграцыі.

— Распавядзіце, калі ласка, пра выставу, якая экспанавалася ў Славянскай бібліятэцы? Адкуль паходзяць матэрыялы й хто працаваў над яе стварэньнем?

— Ідэя зрабіць выставу, прысьвечаную Васілю Быкаву, зьявілася ў беларусаў Прагі з двух прычынаў: па-першае, набліжаўся 100-гадовы юбілей пісьменьніка, а па-другое, Славянская бібліятэка (яна зьяўляецца часткай Нацыянальнай бібліятэкі) нядаўна ўжо зладзіла выставы, прысьвечаныя Ларысе Геніюш, якая доўгі час жыла ў Чэхаславаччыне, і 100-годзьдзю пераезду Рады БНР у Прагу. Актывісты беларускай асьветнай суполкі «Скарына» вырашылі сумясьціць адкрыцьцё выставы з «быкаўскай» канфэрэнцыяй і правялі яе 19 чэрвеня, якраз у дзень 100-годзьдзя Быкава. Людзей сабралося шмат — і беларусаў, і чэхаў, праз відэазаапіс да прысутных зьвярнуліся Сьвятлана Алексіевіч з Бэрліну і прафэсар канадыйскага ўнівэрсытэту Ватэрлоо, аўтар зьмястоўнай кнігі пра Быкава Зінаіда Гімпілевіч.

Выстава сфармаваная з дзьвюх крыніцаў. Славянская бібліятэка (і тут варта адзначыць спрыяньне яе дырэктара Лукаша Бабкі) прадставіла выданьні Быкава, якія выйшлі ў Празе і Братыславе, а я са свайго архіву даў некаторыя быкаўскія дакумэнты і рэчы (напрыклад, ручку, тэлефон, якім Васіль Уладзімеравіч пэўны час карыстаўся). Над фармаваньнем выставы працавалі з нашага боку актывісты асьветнай суполкі «Скарына».

Акрамя вітрынаў з мэмарыяльнымі экспанатамі, наведнікі маглі бачыць і стэнды, якія распавядаюць пра жыцьцёвы шлях Быкава, ягоную літаратурную біяграфію і грамадзкую дзейнасьць. 

— Ці можна было б асабліва адзначыць нейкія матэрыялы з выставы? Магчыма з некаторымі зьвязана нейкая цікава або неардынарная гісторыя?

— Думаю, пра нейкую «градацыю каштоўнасьці» можна казаць толькі ўмоўна. Бо як вызначыць, што больш каштоўна — некалькі напісаных рукой Быкава летам 1990-га старонак адказаў на пытаньні пра Дэкларацыю аб суверэнітэце Беларусі (гэта было інтэрвію для штотыднёвіка «Літаратура і мастацтва») ці кубак з праскай кватэры, на якім засталіся сьляды кавы? А заява аб прызнаньні Рады БНР у якасьці «легітымнага прадстаўніка сувэрэнных правоў беларускага народу, замацаваных Актам 25 Сакавіка 1918 году» мае важнае палітычнае значэньне, і я, шчыра кажучы, сумняваўся, ці перадаць на выставу арыгінал гэтага важнага для нацыянальнай гісторыі дакумэнта, ці зрабіць копію (усё ж, даў арыгінал).

Між іншым, калі вярнуцца да згаданага інтэрвію. Тое было першае маё інтэрвію з Быкавым, потым будзе яшчэ некалькі ў Менску і больш дзясятка — ужо на чужыне. У Менску Васіль Уладзімеравіч прасіў даць яму магчымасьць адказаць пісьмова — бо тэмы мы бралі палітычныя, і ён хацеў без мітусьні, грунтоўна падумаць над адказамі. Праз некалькі дзён я атрымліваў ці напісаныя ад рукі адказы, ці надрукаваныя Ірынай Міхайлаўнай на машынцы, як правіла, з быкаўскай праўкай і дадаткамі. Натуральна, усе іх я захоўваю. А вось ужо потым, калі я працаваў на Радыё Свабода, гутаркі былі без «падрыхтоўкі», па тэлефоне альбо ў студыі ў Празе. І калі потым я складаў кнігу «Быкаў на Свабодзе» і здымаў тэксты з аўдыёзапісаў, пабачыў адну цікавую, прыкметную акалічнасьць.

Быкаў, калі размаўляў, мог ужываць нейкія, я б назваў іх, «словы-зьвязкі», кшталту «ну», «так сказаць» і падобныя. Некаторыя называюць іх «словамі-паразітамі». Але калі вы з аўдыё здымалі быкаўскую гаворку і вычышчалі гэтыя «зьвязкі» — вы атрымлівалі проста ідэальны па стылістыцы і лексіцы тэкст. У якім такая сэнсавая глыбіня, што гэта, па сутнасьці, быў гатовы афарызм. Проста Быкаў, калі гаварыў, імкнуўся максымальна дакладна сфармуляваць думку, і вось гэтыя «словы-зьвязкі» проста запаўнялі паўзы. Увогуле, такое ўласьціва шмат каму з бліскуча адукаваных людзей.  

З такіх выказваньняў мы ў Празе зрабілі разьдзел «Сто цытатаў» у кнізе «Быкаў 100», хаця афарызмаў можна было б сабраць у дзесяць разоў болей.

І тут Быкаў прадстае філосафам, адным з найбольш глыбокіх беларускіх мысьляроў сучаснасьці.  

— Як вы б маглі акрэсьліць праскі пэрыяд жыцьця Васіля Уладзімеравіча? Ці быў ён плённым для Быкава з пункту гледжаньня творчасьці і ці падабалася чэская сталіца беларускаму Генію?

— Гэта быў надзвычай цяжкі пэрыяд у вельмі прыгожым горадзе — я б вось гэтак сказаў.

Найперш мы павінны памятаць, што ў 1998 годзе Быкаў быў вымушаны пакінуць Беларусь ня ў пошуках нейкіх матэрыяльных дабротаў. Ён бы мог мець усё, калі б пайшоў на паклон ці хаця б на супрацоўніцтва з Лукашэнкам. Але ён заставаўся верны ідэям нацыянальнага Адраджэньня, якое Лукашэнка мэтанакіравана зьнішчаў і ўрэшце закатаў пад асфальт.

Каб сучаснай моладзі была зразумелая ступень цкаваньня Быкава ўладай, прыгадаю такі эпізод. На дзяржаўным тэлебачаньні казалі, што існуе вэрсія, нібыта Васіль Быкаў — гэта ніякі не Васіль Быкаў. Сапраўдны Быкаў загінуў на вайне, а нейкі іншы чалавек скраў ягоныя дакумэнты, уцёрся ў давер да бацькоў Быкава і пачаў пісаць «антысавецкія» творы, падтрымаў Пазьняка і г.д. Абсурднасьць такой «вэрсіі» нават няма патрэбы камэнтаваць, але ж гэта, паўтараю, гучала па тэлебачаньні на ўсю Беларусь, гэта чулі мільёны людзей!

«Ноччу ўсе раны болей баляць». 40 цытат Васіля Быкава

І гэта толькі адзін прыклад. Як у такой атмасфэры мог жыць Быкаў?

Васіль Уладзімеравіч з жонкай Ірынай Міхайлаўнай пераехалі ў Прагу ў сьнежні 2002-га зь Нямеччыны, дзе ў іх скончвалася віза, а Чэхія давала магчымасьць сталага жыхарства. Канешне, разьлічвалі на добрае, але ўсё адразу пайшло кепска: яшчэ да пераезду, калі мы афармлялі Быкавым чэскія дакумэнты, Чэхію напаткала паводка, у выніку якой тысячы жыхароў страцілі свае дамы, і тое жытло для Быкавых, на якое мы спачатку разьлічвалі, атрымаць не ўдалося. А потым у Быкава знайшлі рак, была апэрацыя. Так што атрымаць асалоду ад старажытнай чэскай сталіцы Васілю Ўладзімеравічу ў гэтыя месяцы не атрымалася, хаця ў ранейшыя свае прыезды ён казаў, што Прага яму вельмі падабаецца, гэта я ад яго чуў неаднаразова. 

— Якія б месцы ў Празе, зьвязаныя з Васілём Быкавым, вы параіце наведаць беларусам? І чым яны адметныя?

— Кватэры, дзе жыў Васіль Уладзімеравіч ў праскіх Галешовіцах і ў Вршовіцах знаходзяцца ў нічым не прыкметных будынках. Але на Вршовіцах Васіль Уладзімеравіч, калі прыходзіў у сябе пасьля апэрацыі, любіў гуляць у Гаўлічкавых садах. Гэта вельмі прыгожае месца. Ну і раіў бы наведаць Нацыянальны музэй у цэнтры Прагі, новы ягоны корпус — там калісьці быў чэхаславацкі парлямэнт, а з 1995 па 2010 год месьцілася Радыё Свабода, у тым ліку і беларуская рэдакцыя, дзе Васіль Уладзімеравіч быў шмат разоў і дзе перад мікрафонам начытаў свае ўспаміны «Доўгая дарога да дому».

— На выставе ёсьць кніга з аўтографам Вацлаву Жыдліцкаму — чэскаму літаратуразнаўцу і перакладніку. Наколькі вядома імя Быкава было ў Чэхіі? Ці шмат было перакладаў твораў беларускага пісьменьніка на чэскую мову і наколькі вялікая яго была папулярнасьць?

— У кнізе «Быкаў 100», якую мы ў Празе выдалі да юбілею пры фінансавай падтрымцы Рады БНР і іншых фундатараў, ёсьць разьдзел Аляксандра Лукашука, прысьвечаны якраз перакладам Быкава ў тагачаснай Чэхаславаччыне. Статыстыка ўражвае: выйшла дванаццаць кніг па чэску, сем па-славацку і дзьве — па-угорску (у Славаччыне жыве ўгорская меншасьць). Усе творы Быкава, якія лічацца асноўнымі (у тым ліку «Мертвым не баліць», «Круглянскі мост», «Сотнікаў», «Пайсьці і не вярнуцца», «Яго батальён», «Знак бяды», «Кар'ер») былі тут выдадзеныя.

Дарэчы, напісаная ў 1965 годзе аповесьць «Мёртвым не баліць» у Празе асобнай кнігай выйшла амаль на 20 гадоў раней, чым у Беларусі, у 1967, якраз у часы «праскай вясны», якая праз год будзе раздаўлена гусеніцамі савецкіх танкаў. Мясцовая крытыка ацаніла аповесьць як «экзыстэнцыйны жах».

Звычайна быкаўскія творы выходзілі ў перакладах з расейскай, але перакладаліся і наўпрост з беларускай, у тым ліку і згаданым вамі прафэсарам Вацлавам Жыдліцкім (дарэчы, сябрам Уладзімера Караткевіча). Жыдліцкі, прыгадваючы вучобу Быкава ў Віцебскай мастацкай вучэльні, назваў яго «партрэтыстам з рэмбрантаўскім пачуцьцём унутранай драмы характару, з разуменьнем дынамікі індывідуальнага выяўленьня, а не стваральнікам іканаграфічнай застыласьці».

Агульны наклад выдадзеных тут кніг Быкава — 200 тысяч. Многа гэта ці мала? Гэта больш, чым агульная колькасьць накладу кніг Быкава, выдадзеных у Беларусі за ўсе трыццаць гадоў кіраваньня Лукашэнкі (нават з улікам таго, што ў незалежных выдавецтвах Быкава друкавалі часьцей, чым у дзяржаўных). Быкаў і цяпер застаецца і па колькасьці кніг, і па накладах самым папулярным беларускім аўтарам і, думаю, у бліжэйшыя дзесяцігодзьдзі яго ўжо ніхто не пераўзыдзе.