Машэраў супраць Быкава. Да 50-годдзя аповесці «Праклятая вышыня»

«Зараз, напэўна, не напісаў бы тую ж «Праклятую вышыню».... Не напісаў бы таму, што ўжо ведаў бы: хто яе надрукуе?» — прызнаўся Васіль Быкаў у размове з Алесем Адамовічам

У красавіку 1967 года Уладзімір Лакшын, сябра рэдкалегіі часопіса «Новый мир», дзе летась была надрукаваная практычна адразу забароненая аповесць «Мёртвым не баліць», пісаў Васілю Быкаву: «У Вашай аповесці — вялікая патрэба, добрай прозы па-ранейшаму няма. Калі прыдумаеце назву — хутчэй паведаміце пра тое, каб мы маглі ўставіць яе ў выдавецкія анонсы». Але ў гэты час Быкаў працуе няшмат, ва ўсялякім выпадку прызнаецца ў лісце да паэткі Еўдакіі Лось: «А я — трошкі пішу. Але мала. Няма настрою. А далей — пажывем, пабачым».

Зрэшты, неўзабаве ягоны настрой мяняецца — у лісце ўжо да латышскай пісьменніцы Інгрыды Сакаловай Быкаў напіша: «…Трэба пісаць як мага больш, бо час ідзе, сыходзяць людзі, дый з памяці многае губляецца… Важна выканаць свой доўг перад чалавецтвам і гісторыяй». Магчыма, менавіта з гэтай прычыны за кароткі тэрмін, мо за месяц, ён піша аповесць пад вострай назвай — «Праклятая вышыня». У лістападзе 1967 года — так пазначана на аўтографе і машынапісе адной з рэдакцый твора.

Новую аповесць Быкаў аддасць у часопіс «Маладосць» Пімену Панчанку, які, аднак, скажа, што было б добра, калі б падтрымаў «Новый мир». Галоўнаму «новомирскому» рэдактару Аляксандру Твардоўскаму «Праклятая вышыня» даспадобы, але ў Маскве не толькі дадуць больш нейтральную, нават «гераізаваную» назву — «Атака с ходу», але і зробяць даволі істотныя заўвагі, часам адкрыта цэнзарскага характару, мусіць, каб лішні раз не цвяліць Галоўліт, гэта значыць цэнзуру. Пра гэта Быкаў паведамляў у адным са сваіх лістоў: «Літаратурныя мае справункі ў нейкай нявызначанасці. “Н. М.” паводле аповесці зрабіў шэраг заўваг, прыйшлося наноў перапісаць канцоўку (апошні раздзел), прыбраць усё вострае, я проста-такі ўпаў быў духам. Але што рабіць? Прыйшлося перапрацоўваць, такая ўжо, відаць, наша доля. Але і пасля гэтага няма ніякай упэўненасці, што пойдзе, ніхто гэтага не можа сказаць, усе спасылаюцца на бога і на выпадак. Мала таго, што з кожным годам пісаць усё цяжэй па чыста суб’ектыўных прычынах, дык яшчэ і аб’ектыўна ўсё цяжэй друкавацца».

У друку «Праклятая вышыня» пасля шматлікіх дапрацовак-перапрацовак, абумоўленых найперш цэнзурным наглядам, з’явіцца толькі на наступны год: спачатку ў «Маладосці», потым — у «Новом мире» (выхад часопіса будзе затрыманы цэнзурай ажно на тры з паловай месяцы (замест мая выйдзе ў жніўні) і менавіта з-за «Атаки с ходу»: спачатку цэнзура катэгарычна адмовілася падпісваць нумар з быкаўскім творам, аднак потым, пасля працяглай барацьбы з рэдакцыяй «Нового мира», усё ж пагодзіцца на аповесць, але пры ўмове змены канцоўкі «Атаки…»).

Аповесць выходзіць і — адразу трапляе пад удар, дый яшчэ які: паклёпніцкай назаве яе сам начальнік Галоўпалітупраўлення арміі генерал Епішаў! У адказ пісьменнік і сябар Быкава Аляксей Карпюк скажа падчас выступу перад партыйным актывам на адрас Епішава: «Калі ён генерал, дык няхай камандуе войскамі, а з аповесцямі Быкава павінны разбірацца крытыкі». Але радавы запасу Аляксей Нічыпаравіч Карпюк жыў у Гародні, а генерал Епішаў — у Маскве…

З таго часу, як і ў выпадку з «Мёртвым не баліць», пісьменніка і франтавіка Васіля Быкава будзе шальмаваць не крытыка — найперш людзі ваенныя, якія заявяць: «Так не ваявалі!» Гэтыя «крытыкі», неаднойчы згадваючы папярэднюю быкаўскую аповесць «Мёртвым не баліць», будуць пісаць выключна ў такім духу: «сур’ёзная няўдача»; «У асэнсаванні ваенных падзей, звязаных з перыядам наступлення нашых войскаў, В. Быкаў застаўся на сваіх старых пазіцыях»; «В. Быкаў нібы “буксуе” на калісьці абраным тэматычным пятачку, паўтараючы, а не паглыбляючы сябе». Да таго ж з’явіцца сур’ёзнае па тым часе абвінавачванне ў стварэнні «акопнай мікрапраўды»: «Аўтар паказаў прыватны выпадак — пагібель роты ў ходзе нашага наступу, але не агаліў галоўную тэндэнцыю вайны, не прасвятліў канцэпцыю аповесці. У выніку намаляваная ім карціна гераізму воінаў пазбавілася ідэйнай глыбіні, а трагічная калізія, якая пакладзена ў аснову твора, абярнулася сваім негатыўным бокам».

Гарадзенскага пісьменніка крытыкуюць паўсюль, «ад Масквы да самых да ўскраін». У тым ліку ў Мінску. Так, дзякуючы ініцыятыўнасці тагачаснага галоўнага куратара ідэалогіі ў Беларусі Станіслава Пілатовіча «Мінская праўда» напіша: «А гаварыць аб аповесці Васіля Быкава “Праклятая вышыня” трэба абавязкова. Калі ўжо не па мандату крытыкі, то, ва ўсякім разе, па неад’емнаму праву салдат, што […] таксама сёе-тое ведалі з суровай “драматургіі” вайны. […]

Думаецца, што ў кожным творы аб вайне, у канчатковым выніку, павінен улоўлівацца адказ, няхай нават вельмі “прыватны” і глыбока захаваны, на пытанне аб крыніцах і рухаючых сілах сусветна-гістарычнай перамогі савецкага народа. Народа, які ў самы цяжкі і змрочны час фашысцкай навалы ніколі не адчуваў сябе “трыснягом на ветры”, настойліва і мужна ішоў пад кіраўніцтвам партыі камуністаў да сваёй светлай зоркі.

“Праклятая вышыня” — не такі твор. На вялікі жаль, не такі. Ён абражае памяць старых салдат. Пісьменнік, напэўна, ставіў перад сабой задачу, якая, гаворачы мовай Хэмінгуэя, заключаецца ў тым, каб у цэласці данесці да паперы людзей, якіх ён ведаў. Але ён не здолеў у творы аднавіць дух тых дзён. У выніку панеслі страты самі героі. […]

…Прыкры твор».

І хоць раней «Праклятую вышыню» збіраліся ўключаць у зборнікі ваеннай прозы, то цяпер, пасля ашаламляльнага разгрому ў друку, выдаваць аповесць ніхто ўжо не браўся. У выніку Быкаў быў вымушаны звярнуцца да першага сакратара праўлення СП БССР Максіма Танка: «На працягу апошніх трох год гэта другая адмова запар. Такім чынам, фактычна я пастаўлены перад немагчымасцю выдавацца ў Беларусі на беларускай мове.

Я прашу Вас, сакратарыят, прэзідыум і секцыю прозы СП БССР выкарыстаць высокі аўтарытэт свае арганізацыі і аказаць мне магчымае садзеянне ў гэтым канфлікце з выдавецтвам “Беларусь”».

Аднак гэты «канфлікт» так і застанецца нявырашаным. Больш за тое, выступаючы ў кастрычніку 1968 года на рэспублiканскай нарадзе iдэалагiчных работнiкаў, прысвечанай падрыхтоўцы да 100-годдзя з дня нараджэння Ленiна, першы сакратар ЦК КПБ Пётр Машэраў таксама падвергне крытыцы «Праклятую вышыню» — ён скажа: «У апошнія гады, як вы ведаеце, неаднаразова суровай крытыцы падвяргаецца творчасць В. Быкава. Чалавек гэты не пазбаўлены здольнасцяў, але ягоная канцэпцыя вайны, прама скажам, не вытрымлівае крытыкі. Паводле В. Быкава, савецкія байцы на мінулай вайне — гэта не воіны-вызваліцелі і пераможцы, а ахвяры нейкіх дзіўных абставінаў, пазбаўленыя чыёйсьці злой воляй усякага права на самастойнасць мыслення і паводзін. Асабліва ярка выявілася гэтая тэндэнцыя ў апошняй аповесці аўтара “Праклятая вышыня”, апублікаванай часопісамі “Маладосць” і “Новый мир”. У ёй пад выглядам аднаго з падраздзяленняў нашай арміі выведзена нейкая безаблічная група людзей, якіх нішто не аб’ядноўвае, нішто не яднае. Байцам роты невядома пачуццё дружбы, узаемадапамогі, баявой спайкі. Паміж імі ўвесь час не сціхаюць спрэчкі, бойкі. З асаблівай стараннасцю В. Быкаў распісвае канфлікты паміж радавымі байцамі і камандзірамі Савецкай Арміі. Буржуазная прапаганда дакладна ацаніла выгаднасць для сябе пасквіляў Быкава на нашу армію і актыўна выкарыстоўвае іх у барацьбе супраць савецкага народа. Нездарма часопіс “Свободная Европа”, які выдаецца ў Нью-Ёрку, старанна хваліць раман Быкава “Мёртвым не баліць”, адзначаючы яго “як выключную з’яву ў савецкай літаратуры, што прывяла ў ажыятаж камуністаў”. Недабітыя фашысты, што прыйшлі ў захапленне, заходне-германскія рэваншысты не прамінулі перакласці на нямецкую мову і выдаць вялікім накладам “Мёртвым не баліць”. Ужо гэты факт павінен быў насцярожыць Быкава і абурыць ягонае грамадзянскае сумленне. Наш друк паступіў правільна, даўшы рэзка адмоўную ацэнку апошнім аповесцям Быкава…»

У выніку «Праклятую вышыню» будуць ганьбіць яшчэ не адзін год. Толькі на пачатку 1970-х пераканаўча прааналізуе аповесць як адзін з самых праўдзівых і глыбокіх твораў Быкава пра вайну Алесь Адамовіч. Аднак на лёс «крамольнага» твора гэта не паўплывае нават ўскосна. І калі будзе набліжацца 50-годдзе Васіля Быкава і выдавецтва «Мастацкая літаратура» распачне ў гэтай сувязі падрыхтоўку быкаўскага двухтомніка, юбіляру не дазволяць уключыць туды ні адну са сваіх «крамольных» аповесцяў — ні «Мёртвым не баліць», ні «Круглянскі мост», ні «Праклятую вышыню». Хоць Быкаў быў гатовы чарговым разам саступіць цэнзуры і таму прапаноўваў новыя, чарговыя змены ў аповесці — ён пісаў у выдавецтва: «З “Праклятай вышынёй” я сёе-тое зрабіў, каб можна было спаслацца на тое, што аўтар перапрацаваў аповесць. Пульку не забівае Грыневіч, яе забірае з сабой Ванін, які адпраўляецца ў разведку. Перайначыў канцоўку, дзе з’яўляецца і Пулька, якую забіваюць немцы. Васюкоў распачынае з імі перастрэлку, далейшы лёс яго недаказаны…»

«Праклятая вышыня» не выйдзе ні тады, ні шмат гадоў пасля. Невыпадкова Быкаў прызнаецца ў сярэдзіне 1980-х у размове з Алесем Адамовічам: «Я першыя аповесці пісаў навобмацак. Але… Таму яны адрозніваліся ад, скажам, напісанага іншымі, тымі, хто ведаў, як трэба пісаць, як не трэба пісаць. А я… Зараз, напэўна, не напісаў бы тую ж “Праклятую вышыню”. […] Не напісаў бы таму, што ўжо ведаў бы: хто яе надрукуе?»

 Сяргей ШАПРАН, адмыслова для movananova.by