«Высветлілася, што насамрэч тут усё працуе не па законе». Як палякі дапамагаюць бежанцам, якіх скарыстаў Лукашэнка
З самага пачатку гуманітарнага крызісу на беларуска-польскай мяжы звычайныя палякі, неабыякавыя да чужой бяды, дапамагаюць бежанцам, якія апынуліся ў лясах, заціснутыя з абодвух бакоў сілавікамі. Жудасныя і кранальныя моманты з іх працы расказвае партал thegoodmenproject.com.
Бежанцы на беларускім боку мяжы. Фота: worldcrunch.com
«У нас на мяжы тэрарысты», — пачуліся крыкі мясцовых жыхароў у Гайнаўцы, польскім памежным горадзе. Некалькі мясцовых жыхароў па суседстве абмяркоўвалі незвычайную сітуацыю, якая разгортваецца на польска-беларускай мяжы. Яна пачалася яшчэ летам 2021 года — тады юны Матэвуш Рыбак, якому было 14 гадоў, стаў сведкам перапалоху, які скалануў яго некалі спакойную вёску.
Раптам яна стала цэнтральнай кропкай апошняга еўрапейскага гуманітарнага крызісу.
Верталёты ў небе, армія польскіх памежнікаў і грозныя танкі пачалі перамяшчацца туды-сюды побач з межамі Польшчы і Беларусі. Рыбак хутка высветліў, хто такія гэтыя «тэрарысты»: сотні ўразлівых людзей, у асноўным з Блізкага Усходу і Афрыкі, якія спрабавалі трапіць у Еўропу праз мяжу ў 20 км ад яго дома. З тых часоў ён дапамагае ім.
Мясцовыя жыхары бліжэйшых вёсак апынуліся ў сітуацыі, якую яны не выбіралі і не чакалі. Іх жыцці нечакана перапляліся з жыццямі тых, хто шукаў прытулку ў краіне, рашуча настроенай усімі сіламі перашкодзіць іх ўезду. Іх гісторыі падкрэсліваюць адказнасць, якую мясцовыя супольнасці нясуць у адсутнасць еўрапейскіх уладаў, і праліваюць святло на эмацыйныя і псіхалагічныя страты, з якімі сутыкаюцца тыя, хто ўзяў на сябе ролю праваабаронцаў.
Калі мігранты аказваюцца ў бязвыхаднай сітуацыі на польскім баку, яны адпраўляюць «пін–код» — запыт аб дапамозе з каардынатамі свайго месцазнаходжання ў лесе — адной з валанцёрскіх груп. Ніхто з актывістаў ніколі б не падумаў, што тое, што першапачаткова пачыналася як жэст спагады (прыносіць ежу, ваду і адзенне), перарасце ў абавязацельствы, якія выходзяць па-за рамкі поўнай занятасці на працягу ўжо больш як двух гадоў.
Глядзіце таксама
«Я пераехала ў Падляшша, каб піць каву на сваёй тэрасе і назіраць за зубрамі», — пакорліва ўсміхаецца Катажына Мазуркевіч-Былок. Яна таксама дапамагае мігрантам з самага пачатку крызісу. Апошнім часам яна была на бальнічным, бо псіхалагічны цяжар таго, што яна ўбачыла і перажыла, стаў занадта цяжкім.
Сітуацыя лепш не становіцца. З таго часу, як Польшча пабудавала сваю 186-кіламетровую памежную сцяну з Беларуссю, сотні мігрантаў тыднямі заставаліся без вады і ежы на нічыйнай зямлі, ім не дазвалялася ўязджаць у Польшчу або вяртацца ў Мінск.
Спробы перабрацца з адной краіны ў іншую становяцца ўсё больш экстрэмальнымі і гвалтоўнымі, а актывісты выяўляюць усё больш трупаў у польскіх лясах, у той час як інстытуцыянальная падтрымка скарачаецца; актывісты заяўляюць, што 2023 год стаў найгоршым з пачатку гуманітарнага крызісу.
Самы цяжкі год
Сёлета паступіла менш просьбаў аб дапамозе ад людзей, якіх трымаюць у лесе, але калі актывісты знаходзяць іх на польскім баку, стан здароўя гэтых людзей жудасны. Паводле слоў актывістаў, нягледзячы на гэта, польскія ўлады ўсё адно выправадзілі б іх назад у Беларусь. «Раней, калі хтосьці хварэў, атручваўся ці ў яго былі пашкоджаныя ногі, яго дастаўлялі ў лякарню, — расказвае Марыюш Курніта, валанцёр «Падляскай добраахвотнай службы гуманітарнай дапамогі» (POPH). — Цяпер яны лічацца "ў добрым стане" і неадкладна выганяюцца».
У жніўні трое добраахвотнікаў POPH знайшлі знясіленага і моцна атручанага самалійца ў польскім лесе. Яны выклікалі хуткую дапамогу, якая прыбыла ўслед за паліцыяй і памежнікамі. Мужчына не мог стаяць, таму паліцыя і актывісты аднеслі яго ў машыну хуткай дапамогі. Затым самаліец знік: польскія ўлады выправадзілі яго назад у Беларусь пасля таго, як «лекар вырашыў, што ён у добрым стане». Нягледзячы на тое, што ў той машыне хуткай дапамогі не было лекара, толькі двое супрацоўнікаў службы экстранага рэагавання. Затым памежнікі пачалі кампанію па ачарненні «актывістаў, якія распаўсюджваюць дэзінфармацыю».
Глядзіце таксама
«Партыя права і справядлівасці (PiS) зрабіла выбар, — сцвярджае Курніта. — Для іх людзьмі з'яўляюцца толькі людзі з белым колерам скуры».
Паводле звестак, сабраных польскай няўрадавай арганізацыяй «Grupa Granica», да кастрычніка 2023 года паведамлялася пра гібель 49 чалавек па польскім і беларускім боку мяжы і больш за 350 чалавек па-ранейшаму лічацца зніклымі без вестак уздоўж усёй беларускай мяжы (Польшча, Літва, Латвія). Аднак актывісты асцерагаюцца, што гэтыя лічбы могуць быць нашмат большымі, асабліва праз адсутнасць інфармацыі з беларускага боку. Паколькі афіцыйныя ўстановы не рабілі аніякіх намаганняў па пошуку зніклых людзей, POPH узяла на сябе цяжкую задачу па пошуку зніклых на тэрыторыі Польшчы, што ў значнай ступені раўнасільна пошуку целаў.
Кветкі, на якія немагчыма глядзець
У памежнай зоне знаходзіцца апошні першабытны лес Еўропы — Белавежская пушча. Старажытны лес — гэта шырокая мясцовасць, якую вельмі цяжка перасячы. Тоўсты пласт дрэў загароджвае агляд далей чым на некалькі дзясяткаў метраў, таму зарыентавацца без GPS немагчыма. Верхні пласт зямлі багаты на хмызнякі, старую драўніну і дробныя расліны — усё, што робіць зямлю экалагічна багатай, адначасова служыць перашкодай для тых, хто спрабуе прайсці. Там патрабуецца ўдвая ці ўтрая больш часу, каб пераадолець тую жа адлегласць, чым па прамой дарозе, і лёгка заблудзіцца, перасякаючы кучы дрэў або балоты. Ежа хутка заканчваецца, вада — яшчэ хутчэй. Улетку пякучая крапіва і куслівыя камары з'яўляюцца найменшымі праблемамі для мігрантаў, вымушаных цэлымі днямі абыходзіцца без пітной вады. Узімку становіцца так холадна, што хутка надыходзіць пераахаладжэнне. У любы час года мігрантам даводзіцца змагацца з прамоклым адзеннем і абуткам праз хаджэнне па балотах. «Акопныя ступні» — грыбковая інфекцыя скуры, якая ўзнікае ў выніку шматдзённага хаджэння ў мокрых шкарпэтках, — звычайная справа.
Улады часам далучаюцца да лясных пошукаў, але яны не могуць справіцца з суровымі ляснымі ўмовамі. Урсула Вальфрам, валанцёрка POPH, згадвае, што падчас аднаго з пошукаў пажарным «хапіла і першага разу. Яны забраліся ў балота, сказалі, што гэта не для іх, і пакінулі нас адных».
На пачатку 2023 года POPH выявіла пяць трупаў на працягу двух месяцаў. 9 лютага яны арганізавалі пахаванне Ібрагіма, еменца. Праз тры дні знайшлі цела Махлет, эфіопкі. Праз чатыры дні пасля гэтага, 16 лютага, былі знойдзеныя парэшткі Абдзі, таксама з Эфіопіі. Ён быў знойдзены праз сем тыдняў пасля таго, як яго сям'я паведаміла пра яго знікненне. Яго парэшткі ўжо былі з'едзены жывёламі, адзінымі некранутымі месцамі былі тыя, што былі прыкрытыя адзеннем.
Глядзіце таксама
Затым, у сакавіку, знайшлі афганца Махамада. «Гэта было адно з найгоршых відовішчаў, якія там калі-небудзь былі, — расказвае Курніта. — Целу давялося праляжаць там каля года; яно было напалову з'едзена. Жывёлы з'елі і расцягнулі цела, многіх костак не хапала». Сярод асабістых рэчаў, якія валанцёры знайшлі побач з парэшткамі, была ампула з інсулінам. У красавіку яны выявілі пятае цела недалёка ад папулярнага турыстычнага маршруту. Мужчына-афганец на апошняй стадыі пераахаладжэння ляжаў у анемонах.
Адзін актывіст расказаў, што Курніта пасля доўга не мог глядзець на кветкі. Калі журналісты спыталі яго пра гэта, ён адказаў: «Я не ведаю, ці змагу я глядзець на анемоны. Усё, што я ведаю — гэта тое, што я знайду гэтыя месцы без мапы, па памяці, нават ноччу. Я заўсёды буду вадзіць вас у кожнае месца, дзе мы знайшлі мёртвае цела, без ўказання месцазнаходжання. Я пакажу вам у дэталях, хто ляжаў, дзе і як».
Увесну Мазуркевіч-Байлок знайшла некалькі целаў. Нядаўна яна вярнулася з 1,5-месячнага адпачынку па хваробе. «Я ніколі і ўявіць сабе не магла, што буду займацца падобнымі рэчамі, — дзеліцца яна. У яе дыягнаставалі адаптыўную дысфункцыю, псіхалагічны стан, блізкі да ПТСР. — Нарэшце мне стала лепш, я атрымала правільныя лекі. Але ўсё адно я не магу не бачыць Махамеда».
Сацыяльныя выдаткі: жыццё на паўзе
«Мы проста нармальныя людзі, якія павінны гэта рабіць, таму што адчуваем, што іншых спосабаў няма», — разважае Мазуркевіч-Байлок. Большасць актывістаў кідаюць не толькі сваю працу, але і сваё «нармальнае» жыццё, каб выратаваць іншых.
Матэвуш Рыбак атрымлівае пагрозы ад сваіх аднакласнікаў, у якіх гаворыцца, што яны «пераламаюць яму ногі, каб ён больш не мог хадзіць у лес». Такога роду нянавісць таксама адлюстроўваецца ў яго профілі на Facebook.
«Я заблакаваў больш за 600 чалавек», — кажа ён. Праглядаючы яго анлайн-профіль, можна ўбачыць мноства меркаванняў. Адны думаюць, што яго праца служыць Лукашэнку, іншыя лічаць, што ён хоча праславіцца, трэція адчуваюць натхненне ад падлетка, які робіць тое, ад чаго большасць лічыць за лепшае адварочвацца. «Усе мы сутыкаліся з нянавісцю ў Інтэрнэце», — дадае Урсула Вальфрам.
Цесныя сувязі з людзьмі, якім яны дапамаглі, кампенсуюць напружанае сацыяльнае ўзаемадзеянне і нянавісць у Інтэрнэце. «Яны называюць мяне братам, сястрой і нават бацькам», — дзеліцца Рыбак.
Глядзіце таксама
Ад непадрыхтаваных да экспертаў: мясцовыя жыхары спраўляюцца з крызісам
Для большасці актывістаў дапамога пачыналася з Уснажа Горнага. У жніўні 2021 года 32 афганцы затрымаліся паміж польскімі і беларускімі памежнікамі. Ні адзін з бакоў не хацеў упускаць бежанцаў, таму цэлыя сем'і, ад маленькіх дзяцей да бабуль, разбілі лагер у кустах. «Гэта была непрымальная сітуацыя для ўсіх нас», — кажа Вальфрам.
Марыюш Курніта згадвае, што бачыў групу прыкладна з 10 чалавек, дзе самым малодшым было паўтарагадовае дзіця. Польскія памежнікі адціснулі іх назад у Беларусь. «Тады я зразумеў, што не магу проста так гэта пакінуць. У мяне таксама ёсць дзеці», — згадвае ён.
Сыну Мазуркевіч-Байлак на той час было два гады: «Я была ва Уснажы і чула, як плачуць маленькія дзеці. Гэта быў плач двухгадовага дзіцяці па начах, як у майго сына».
На працягу першых тыдняў аказання дапамогі будучыя актывісты не ведалі, што рабіць. Яны насілі з сабой ежу і ваду на выпадак, калі сустрэнуць каго-небудзь, і патрулявалі лес. «Ніхто не чакаў, што ўсё адбудзецца менавіта так, як адбылося», — сцвярджае Мазуркевіч-Байлок.
Глядзіце таксама
Згодна з польскім заканадаўствам, памежнікі павінны даставіць мігрантаў у мясцовае падраздзяленне і пачаць працэдуру вяртання. Мігранты могуць прэтэндаваць на міжнародную абарону, якую памежнікі абавязаныя накіроўваць ва ўпраўленне па справах замежнікаў. Вітольд Клаўс, прафесар права Польскай акадэміі навук, тлумачыць, што «памежнікі не могуць проста выштурхаць чалавека назад з Польшчы». Гэта парушае не толькі міжнароднае права ў галіне правоў чалавека, такое як Жэнеўская канвенцыя 1951 года, але і ўнутранае заканадаўства Польшчы.
І гэта менавіта тое, што рабілі памежнікі.
Неўзабаве пасля Уснажа актывісты выявілі групу маладых іракцаў, якія хаваліся на кукурузным полі. Мужчыны напісалі прашэнне аб прадастаўленні прытулку ў Польшчы. Актывісты, якія сталі іх законнымі прадстаўнікамі, затым патэлефанавалі памежнікам. «І ахоўнікі пагналі гэтых людзей у Беларусь, — расказвае Мазуркевіч-Былок. — Вось тады і высветлілася, што насамрэч тут усё працуе не па законе».
Актывісты сталі шукаць шляхі, каб таемна дастаўляць дапамогу ў лес. Яны арганізоўвалі кожны этап гуманітарнай падтрымкі: збіралі пакеты для ахвяраванняў, сартавалі адзенне, усталёўвалі «тэлефонную сігналізацыю», хадзілі ў лес і выступалі ў якасці законных прадстаўнікоў мігрантаў у цэнтрах утрымання пад вартай, самі па сабе і паралельна са сваёй звычайнай працай. «Мы прыкідваліся, што працуем, але на самой справе працягвалі абмяркоўваць па Signal», — распавядае Вальфрам. Днём, ноччу і па выхадных яны цягалі харчы ў лес.
У Польшчы проста не было арганізацый, якія спецыялізуюцца на гуманітарных крызісах. НДА, якія займаюцца пытаннямі міграцыі, клапаціліся пра юрыдычную дапамогу або інтэграцыю, у той час як «Польскае гуманітарнае дзеянне» (PAH), адзіная буйная польская няўрадавая арганізацыя ў гэтай галіне, кіравала місіямі за мяжой. «Мы шмат разоў звярталіся ў PAH або польскі Чырвоны Крыж, — тлумачыць Вальфрам. — PAH арганізавала склад з харчамі, таму я не магу сказаць, што іх дапамога роўная нулю. Але ніхто з арганізацыі не быў дэлегаваны для ўдзелу ў дастаўцы. Усё гэта адбываецца дзякуючы нашым рэсурсам».