Гісторыя рэальных страт

Вайна ў школьных падручніках была наборам лічбаў і прозвішчаў: «у гэтым годзе адбылася бітва пры N.», «так называўся план па захопе тэрыторый X і Y», «столькі дзён пратрымаўся ў аблозе горад Z». Вывучы ўсе даты, каб ад зубоў адскоквала, пакажы на мапе лінію фронту і асноўныя накірункі ўдараў, здай экзамен — і, лічы, курс гісторыі засвоены.

Вайна на філфакаўскіх парах была сюжэтамі: Рэмарк і Хэмінгуэй, Астаф’еў і Твардоўскі, Быкаў і Адамовіч. «Што хацеў сказаць аўтар», сюжэтныя лініі, паводзіны персанажаў, гістарычная дакладнасць, мастацкая выдумка... Разбіраеш тэкст, прапускаеш праз сябе, пражываеш яшчэ адно жыццё. Запомні сюжэты, вывучы біяграфію аўтара, прачытай крытыку, здай экзамен — і вось ты ўжо ведаеш літаратуру.
Вайна з манітора рэдактара навін — трывожныя хронікі паставак узбраення, цытаванне розных «заклапочаных» палітыкаў, меркаванні экспертаў. «Удаўка на шыі», «сферы ўплыву», «геапалітычны тупік». Чытаеш, выбіраеш, аналізуеш — і вось ты ўжо ведаеш прыкладны расклад гульні.
Ці мае гэта хоць штосьці агульнае з рэальнасцю? Той рэальнасцю, у якой з бігбордаў дэкларуецца «клопат пра ветэранаў», а Мінпрацы адмаўляецца ад выплат на 9 мая. Той рэальнасцю, дзе заводзяць справы па факце генацыду беларусаў падчас Другой сусветнай, а месца найвялікшага ў краіне канцлагера мае выгляд школьнага музея. Той рэальнасцю, у якой ідэалогія будуецца на «абы не было вайны», а на палігонах збіраюцца знішчальнікі і БТРы.

Пакуль вывучаеш лічбы, нават фраза «кожны трэці беларус загінуў падчас вайны» не чапляе. Гэта проста статыстыка. Што яна для дзяцей, якія пораху не нюхалі, смерці не бачылі? Сістэме, якая вырошчвае сваіх вінцікаў, пінкфлойдаўскіх «another brick in the wall», і не трэба, каб яны разбіраліся ў тонкасцях: калі дзеці пачынаюць думаць, нічога талковага з іх не вырастае.
Я не памятаю, калі мне ўпершыню прыйшла ў галаву думка пра тое, як купка людзей развязвае вайну, не сустракаючы супраціву народа — маўклівай, пасіўнай большасці, якая ў гэтай самай вайне і гіне. Заўсёды было цікава, што адбывалася ў галовах людзей, якія перажывалі гвалт, рэпрэсіі, генацыд — і маўчалі.
...2022 год. Беларусь. Я ў гэтай шкуры. І гэта не падручнік гісторыі, дзе адстаронена чытаеш: «У 2020 годзе сотні тысяч чалавек выйшлі на вуліцы, пратэстуючы супраць вынікаў выбараў, за што былі збітыя і асуджаныя. Афіцыйна зарэгістравана больш за тысячу палітычных вязняў. Каля дзесяці чалавек былі забітыя». Гэта не раман пісьменніка-франтавіка з вострым сюжэтам, дзе фашысцкі рэжым зладжвае правакацыю, каб анэксаваць тэрыторыю суседняй краіны. Гэта не проста стужка навін, якую можна бяздумна гартаць, пакуль едзеш у метро з «Пушкінскай» да «Маскоўскай».
Гэта рэальнасць, у якой мой 19-гадовы брат служыць у войску ў сотні км ад мяжы, а мама рыхтуецца да «нападу Украіны на Беларусь». І сёння «лінія фронту» паміж намі рызыкуе стаць глыбейшай, чым у далёкім ужо 2014-м, калі «хахлам раздавалі на Майдане пячэнькі».
 Цяперашняя паўсядзённасць больш чым калі-небудзь складаецца з «хахлоў» і «ватнікаў», «ябацек» і «неверагодных», «змагароў», «маскалёў», «пракладак»... Падумаць толькі: як лёгка нас заклеймаваць. Як лёгка нас падзяліць. Як лёгка нас нацкаваць адно на аднаго.
Ці так было заўсёды?  
Нянавісць разліваецца ў паветры, як атрутныя выхлапы шкоднай вытворчасці, уядаецца ў зямлю, на якой расце наш хлеб, пранікае ў ваду, якую не ачысціць ніякімі фільтрамі, накопліваецца ў нашых костках і раз’ядае нас знутры. Яе так шмат, яна так перашкаджае нам дыхаць, што, здаецца, дастаткова толькі пстрычкі, кароткага замыкання — і тут палыхне. Не адчуваючы аніякай перашкоды, агонь зліжа ўсё, што сустрэне на сваім шляху, і тыя, хто ўвесь час падліваў бензіну, будуць першымі.

Пра вайну ад бабулі я чула няшмат. Адно пра тое, як людзі і скаціна хаваліся ў лесе каля вёскі — у тым самым лесе, усеяным сухімі хваёвымі іголкамі, дзе я маленькая дарэмна шукала грыбы, якіх там даўно не расло. Гэтыя два факты ніяк не сыходзяцца ў адзін у маёй галаве: сонечны, цёплы лес, такі ціхі і адначасова поўны ўсялякіх розных гукаў, якім я яго памятаю з дзяцінства, і лес вайны, адзіны прытулак безабаронных людзей, якія вымушаныя былі ратаваць свае жыцці, таму што настаў такі час, калі іх могуць адняць.
У маім дзяцінстве не было гэтых размоў — перадачы ўспамінаў як самай дарагой спадчыны. Але ў мяне была вайна — свая, маленькая, у якой выжыванне залежала ад здольнасці трываць боль і не паказваць слёзы, калі п’янаму бацьку хацелася пачасаць рукі, і незаўважна выносіць з крамы ў кішэнях ежу, калі ногі станавіліся ватнымі ад голаду. Да банальнага проста і знаёма — звычайная гісторыя, якіх хапае на кожным кроку, куды ні ткні. З адным толькі «але»: менавіта з такіх гісторый вырастае наша агульная; з кожнай асобнай нянавісці нараджаецца адна вялікая, якая пасля тэктанічнымі разломамі дзеліць краіну на кавалкі.
Калі здарыўся 2014 год, я, як і многія іншыя, з заміраннем сэрца сачыла за трансляцыямі з кіеўскіх вуліц: недзе там, у самым сэрцы Украіны, жыла мая каханая дзяўчына; яе свабода і бяспека, як і яе шчасце і шчасце тых людзей, хто прымаў мяне там як родную, перапляталіся ўва мне са свабодай і бяспекай цэлай краіны, дзверы якой нахабна і цынічна былі выламаныя бруднымі ботамі агрэсара. З маёй уласнай свабодай тут. Я глытала слёзы, гледзячы на разадраныя фасады дамоў на Грушэўскага і бчб-сцяг пасярод дарогі — якраз на тым месцы, дзе забілі Жызнеўскага. Маўкліва і жалобна пазіралі на мяне вокны напаўразбуранага ЦУМа, побач з якім дагаралі покрыўкі. Горад быў стомленым, але павольна распраўляў плечы — так, як гэта бывае, калі заканчваеш цяжкую, нежаданую справу. Дзяўчына падарыла мне бчб-шалік, які звязала для мяне яе цётка.
«Ну як там гэтыя хахлы?» — такой фразай, з’едліва ўсміхаючыся і як бы запрашаючы далучыцца да казытлівага абмеркавання, сустрэлі мяне па прыездзе сваякі. Боль быў амаль фізічны, быццам мне з усёй сілы заляпілі поўху, і я ўпершыню паглядзела на іх шырока расплюшчанымі вачыма: яны ўвесь час былі мне чужымі? Што з імі здарылася? Адкуль столькі нянавісці?

«Лінія фронту» рэзка стала пашырацца. Пазней мне давялося напісаць маме ліст і сказаць, што я больш не прыеду дамоў, калі там будзе «крымнаш». Мама — самы дарагі мне чалавек ва ўсім белым свеце, і таму было ўдвая больш балюча, маючы нашу з ёю гісторыю дамашняй «вайны» — здзекаў, прыніжэнняў, боек, пастаяннага адваёўвання тэрыторыі, — было балюча, што, пабываўшы ў гэтай шкуры і ведаючы, як гэта, яна дазволіла сабе ненавідзець людзей, якіх нават не ведала.
Нянавісці станавілася ўсё болей. «Русский мир» пераможна крочыў ад сям’і да сям’і, а «хочаце як ва Украіне?» дазваляла рабіць з нас «майданутых», «змагароў» і «дармаедаў». Чым больш паветра напампоўвалася агрэсіяй, тым маўклівей мы станавіліся, і нават пакаранні за воплескі адной далонню не маглі нас абудзіць. І пакуль мы спалі, зло рыхтавалася да нападу.
Абуджэнне спачатку было прыемным, радасным, натхняльным. Прачнуцца ранкам у сваёй краіне — што можа быць прыемней? Толькі калі цябе не даганяе пахмелле. Болем мы расплочваліся за п’янкое адчуванне свабоды 2020-га — свабоды быць тут і цяпер, сабою, і дазваляць быць іншым. Свабоды бачыць нас — розных — і прымаць. Свабоды гаварыць і чуць галасы ў адказ. Свабоды любіць — сябе і сваю краіну.
Гэта было памылкай — думаць, што тут можна любіць. Зло харчуецца толькі нянавісцю — тое самае зло, якое не збіралася так проста саступаць наседжанае месца. Махаючы дручкамі, яно так увайшло ў смак, што дагэтуль не можа спыніцца ў сваёй крыважэрнасці, і з кожным замахам яму патрэбна ўсё больш болю, больш пакут, больш задавальнення ад таго, што яно з усімі намі робіць.
Паветра набрыняла вайной. У цішыні пустых вуліц чуваць, як яно гудзе ад напружання. «Русский мир», які ўвесь час нябачна торгаў за нітачкі і тасаваў карты, вырашыў згуляць па-буйному і на гэты раз выразна пазначыў сваю прысутнасць. І вось ужо не «натаўскія танкі лязгаюць гусеніцамі ля нашых межаў», а расійская зброя эшэлонамі перакідваецца ў беларускія лясы — тыя самыя, што ў мінулую вайну хавалі ў сваіх гушчарах людзей, уся віна якіх была толькі ў тым, што яны настолькі хацелі жыць, што не верылі ў вайну.

Мой 19-гадовы брат у войску, а мама па тэлефоне паведамляе мне, што «Украіна рыхтуецца напасці на Беларусь», і я адчуваю, як шырыцца разлом паміж намі. Я чую ўсе нявыказаныя шаблонныя фразы, якія штовечар выкрыквае ёй тэлевізар, усе зняважлівыя словы, якія толькі чакаюць таго, каб быць прамоўленымі, — у адрас тых, каго мая мама ніколі не знала. Я ведаю гэтае guilty pleasure гледачоў «НТВ» і «RT», калі ў тваёй прысутнасці распінаюць ненавісных «хахлоў», «змагароў», «неверагодных».
Мне вельмі хочацца сказаць: «Мама, а ты помніш, як бацька навісаў над табою, б’ючы цябе па галаве, калі ты ляжала на падлозе, а пасля ён кляўся табе ў каханні? Ты помніш, як была “животным”, калі не давала яму грошай? Помніш, як было балюча, калі ён выганяў цябе з тваёй жа кватэры, таму што лічыў усё сваім?»
Мне вельмі хочацца сказаць, што гэта нічым не адрозніваецца ад таго гвалту, які купка людзей ва ўладзе чыніць над усёй краінай, — хіба што толькі маштабам. Нічым не адрозніваецца ад таго, што дазваляе сабе «вялікі брат» у дачыненні да сваіх суседзяў — хіба што пакутуе ад гэтага зла нашмат больш людзей. Але раны аднолькава глыбокія і, баюся, невылечныя. Ты проста робіш выгляд, што забыла, бо так прасцей — заплюшчыць вочы і не бачыць, чым наноў сутыкацца з болем і разбірацца ва ўсім гэтым лайне. Прасцей пагадзіцца з тым, чый кулак занесены над тваёй галавой, і выйсці з-пад удару, чым пайсці насуперак і быць збітай. Прасцей ненавідзець ахвяру, калі агрэсар — той, каго ты любіш.
Вайна, якой ніхто не хоча і якую ўсе чакаюць, — проста лагічны вынік больш даўняй і менш заўважнай, але такой жа страшнай і разбуральнай вайны ў сем’ях, паміж сваякамі, сябрамі, паплечнікамі. Намі так умела маніпулююць, нас так напампоўваюць нянавісцю, што праваднікам «падзяляй і ўладар» амаль не трэба ніякіх дадатковых дзеянняў — мы ўсё цудоўна робім самі, пішучы даносы, збіраючы подпісы, патрабуючы «абараніць» і «вярнуць». І нават калі гэтая дурная бравада не выбухне ўзброеным канфліктам проста зараз, яна ўсё адно некалі выбухне: механізм ужо запушчаны. Тыя, каму ў чарговы раз спатрэбілася звесці нас адно з адным, будуць, паціраючы рукі, назіраць за нашай мышынай валтузнёй, якая пасля застанецца толькі лічбамі і сюжэтамі, а для нас будзе адабранымі жыццямі, зламанымі лёсамі і глыбокімі ранамі, якія нельга залячыць. Месцамі памяці з выглядам школьных музеяў, якія ніколі не раскажуць гісторыю рэальных страт.