Экспертка: Працэс прымірэння беларускага грамадства зойме не адзін год
Да дыялогу дзеля нацыянальнага прымірэння заклікаў улады ў апошнім слове на судзе ў Мінску нобелеўскі лаўрэат Алесь Бяляцкі. Гэты заклік актывізаваў дыскусію аб тым, як прыйсці да такога прымірэння, у якой форме магчымы і прымальны дыялог паміж полюсамі беларускага грамадства.
Фота The Village
Леся Руднік, палітолаг, даследчыца Цэнтра новых ідэй, дактарантка паліталогіі ў Карлстадскім універсітэце (Швецыя) у тэлеграм-канале «Позірк» разважае, у якіх умовах і як можа адбыцца нацыянальнае прымірэнне.
Калі казаць пра праціўнікаў рэжыму Аляксандра Лукашэнкі, то адны прытрымліваюцца жорсткай пазіцыі і не гатовыя саступаць, ісці на кампраміс. Іншыя лічаць, што свабода палітвязняў і далейшае «склейванне» грамадства — галоўная каштоўнасць.
Рэжым жа адной рукой узмацняе рэпрэсіі, праводзіць абсурдныя завочныя суды, а другой — прапануе недарэчныя захады для вяртання дысідэнтаў.
Дык якія ж сёння перспектывы грамадскага прымірэння?
Рэжым баіцца адмовіцца ад пугі
Праз два з паловай гады з пачатку пратэстаў на волю ўжо выходзяць палітвязні, якія адбылі свой тэрмін. Напрыклад, выйшлі спартыўны блогер Аляксандр Івулін, асуджаныя па справе студэнтаў, затрыманыя валанцёры ініцыятыўных груп Віктара Бабарыкі (Лявон Халатран) і Сяргея Ціханоўскага (Дзмітрый фурманаў) і іншыя. Усяго на волі ўжо апынуліся больш за 600 чалавек з гэтага спісу.
У той жа час колькасць палітвязняў таксама расце і ўжо набліжаецца да паўтары тысячы. Толькі ў студзені па палітычных матывах сілавікі затрымалі 350 чалавек.
Улады працягваюць зводзіць рахункі з палітычнымі апанентамі. Пагаршаюцца ўмовы для вядомых палітвязняў у турмах, працягваецца серыя завочных судоў. Такім чынам ужо асуджаныя 13 чалавек, уключаючы Святлану Ціханоўскую і членаў Прэзідыума Каардынацыйнай рады.
Расце спіс «экстрэмістаў», у якім на 10 сакавіка быў ужо 2531 чалавек. Рэжым працягвае паляванне на падпольных актывістаў. Напрыклад, з дапамогай лічбавых махінацый спецслужбы пад выглядам арганізатараў плана «П*рамога» высылаюць паведамленні з просьбай падзяліцца сваімі асабістымі дадзенымі.
Лічбавыя рэпрэсіі чакана раскручваюцца. Вядомыя выпадкі правакацый у Чат-рулетцы, калі затрымлівалі беларусаў, якія выказалі сваю пазіцыю ў гутарцы з рандомным суразмоўцам. Працягваюць вылічаць і шантажаваць уладальнікаў і адміністратараў тэлеграм-каналаў. Выпадак з узяццем у закладнікі непаўналетняга брата адміністратара тэлеграм-канала чыгуначнікаў, — яскравы таму прыклад.
Здацца на ўмовах уладаў
На фоне гэтых рэпрэсій рэжым працягвае генераваць сумнеўныя прапановы для тых, хто пакінуў краіну.
Напрыклад, нядаўна была створана камісія, якая прымае заяўкі на вяртанне ў краіну ад тых, хто гатовы пакаяцца. Пры гэтым гарантый, што закрыюць крымінальную справу, няма.
Дадае пярчынкі перспектыве вяртання дадому па прапанаванай праграме і склад камісіі. Прапагандысты Рыгор Азаронак, Марат Маркаў, Андрэй Мукавозчык, Іван Эйсмант, які перайшоў на бок уладаў былы апазіцыянер Юрый Васкрасенскі, а таксама высокапастаўленыя сілавікі — хутчэй людзі, якія ўсяляюць недавер да таго, што гэтая структура будзе бесстаронняй. Акрамя таго, узнікае цэлы шэраг юрыдычных пытанняў з нагоды таго, якую сілу рашэння камісіі могуць мець у судовых працэсах.
Калі ж камусьці прыйдзе ў галаву вярнуцца па прапанаванай праграме, прыйдзецца як мінімум публічна пакаяцца ў перадачы ў Маркава або Азаронка. Як паказвае прыклад былога апазіцыянера Рамана Пратасевіча (гэта для яго злову пасадзілі ў Мінску самалёт Ryanair), супрацоўніцтва з такімі асобамі не гарантуе, што крымінальныя абвінавачванні будуць знятыя.
Чакаць, што ўлады прапануюць варыянты нацыянальнага прымірэння, не падобныя на здзек, не варта. Таму што асноўнымі інструментамі рэжыму застаюцца пугу і горкі пернік «пакаяння».
Лукашэнка не бачыць у апазіцыі суразмоўцы для дыялогу
Увогуле, жаданне ўладаў пайсці на прымірэнне зусім не відавочна. Дык што ж стаіць за прапановамі вярнуцца дадому?
Адток прадстаўнікоў сярэдняга класа, які актыўна ўдзельнічаў у пратэстах, прынёс сур'ёзныя страты чалавечага капіталу. Адпаведна, рэжым панёс эканамічныя выдаткі. Рэлакацыя буйных бізнесаў і медыйны вобраз Беларусі, які пагаршаецца, адпужваюць заходніх інвестараў.
Акрамя таго, уладам трэба дэманстраваць маленькія перамогі над апанентамі. Напрыклад, вяртаць іх у краіну, але публічна асуджаць. Тэмпы эміграцыі ў доўгатэрміновай перспектыве могуць прывесці і да адукацыі дэмаграфічнай дзіркі. Саступаць свае пазіцыі рэжым не гатовы, але імкнецца вырашаць пералічаныя праблемы.
А што ж дэмакратычныя лідары? Як яны бачаць магчымае прымірэнне?
Апазіцыйныя палітыкі заклікалі не падаваць заявак у камісію па вяртанні. Акрамя таго, Ціханоўская неаднаразова падкрэслівала, што лічыць неабходным вызваленне ўсіх палітвязняў.
Але пакуль такі варыянт здаецца нерэалістычным. Для рэжыму палітвязні — ледзь не адзіная казырная карта.
Дэмакратычныя сілы быццам бы і гатовыя змякчыць сваю ранейшую рыторыку аб тым, што перш за ўсё павінны быць вызваленыя ўсе палітычныя вязні (па сутнасці — закладнікі), але працоўнай стратэгіі пакуль няма. Да таго ж рэжым не гатовы нават прызнаваць Аб'яднаны пераходны кабінет або іншыя апазіцыйныя сілы як палітычных актараў, з якімі можна весці перамовы.
У апошні час мы чуем галасы тых, каму ў першую чаргу важна дамагчыся вызвалення сваіх сваякоў, нават калі гаворка ідзе аб некалькіх людзях. Са зваротам з гэтай нагоды выступіла нядаўна створанае Аб'яднанне сваякоў палітвязняў і былых палітвязняў.
Адзначым, што толькі лічаныя палітвязні былі гатовыя наўмысна пайсці ў палітычную барацьбу коштам сваёй свабоды. Але сотні іншых, хто апынуўся за кратамі і не гатовы прынцыпова там заставацца, верагодна, пагадзіліся б выйсці на волю на ўмовах нейкага кампрамісу. Іншыя напісалі прашэнні аб памілаванні, але безвынікова. Магчыма, лёс такіх людзей і павінен стаць падставай для дыскусіі паміж рэжымам і Захадам, з якім Лукашэнка гатовы размаўляць.
Калі абставіны прыціснуць кіруючую верхавіну
Якія б сцэнары дыялогу мы ні чулі, вызваленне палітычных зняволеных бачыцца ключавым, базавым пытаннем. Аднак ёсць верагоднасць, што з'явяцца новыя фактары і падзеі, якія падштурхнуць улады пайсці на перамовы і па больш шырокаму колу пытанняў.
Праўда, гісторыя ведае мала прыкладаў, калі персаналісцкія дыктатарскія рэжымы добраахвотна згаджаліся на перамовы. Да іх могуць падштурхнуць рэзкае прасяданне эканомікі, пагаршэнне здароўя Лукашэнкі, непрадказальныя паводзіны яго палітычнага асяроддзя, ваенны пераварот.
Паколькі цяжка ўявіць, якім менавіта будзе сцэнар, які пакладзе пачатак дэмакратызацыі або змене рэжыму, давайце зазірнем на крок наперад, калі сітуацыя можа развівацца больш прадказальна. А менавіта — у момант, калі спрэчка з нагоды ўлады і яе перадачы як мінімум часоваму ўраду скончыцца.
Пасля перамоў беларускае грамадства чакае доўгі працэс дээскалацыі. Ужо сёння ў выніках даследаванняў (напрыклад, даследаванні ідэнтычнасці беларускага сацыёлага Філіпа Біканава) мы бачым моцныя каштоўнасныя разыходжанні, якія двум палярным лагерам давядзецца абмеркаваць.
Калі ж на той момант у моцнай пазіцыі будуць знаходзіцца дэмакратычныя сілы, усё роўна нельга будзе ігнараваць частку грамадства, якая падтрымлівала Лукашэнку. Наадварот, з гэтымі людзьмі прыйдзецца размаўляць, іх трэба будзе ўлічваць, у разліку на іх спатрэбіцца распрацоўваць тэзісы ў палітычных праграмах.
Самай галоўнай умовай спакойнага прымірэння павінны стаць выразна акрэсленыя працэдуры: як будзе праходзіць люстрацыя; як будуць арганізаваныя расследаванні злачынстваў і хто патрапіць пад амністыю; ці будуць чыноўнікі, наўпрост не задзейнічаныя ў рэпрэсіях, працягваць працу; ці змогуць вяшчаць прапагандысты; як будуць арганізаваныя новыя выбары.
Гэтыя і іншыя працэдуры трэба распрацаваць групам, якія стымулююць прымірэнне, а значыць — найменш радыкальным прадстаўнікам палітычных лагераў. Наяўнасць працэдур дазволіць прывесці краіну да новых выбараў, у якіх змогуць удзельнічаць прадстаўнікі любых сіл. Аднак важна, каб абмеркаванне ролі чыноўнікаў і люстрацыі сярод тых, хто працаваў на папярэднія ўлады, адбылося менавіта на першых этапах дэмакратызацыі.
Працэс прымірэння зойме не адзін год
Пасля новых выбараў ужо абраныя палітыкі змогуць выпрацоўваць прапановы па больш глыбокім каштоўнасным прымірэнні, якое будзе чакаць беларускае грамадства. Трэба будзе думаць пра такія пытанні, як дзяржаўная мова (адна ці дзве), форма кіравання (прэзідэнцкая, парламенцкая або змяшаная), геапалітычныя прэферэнцыі (удзел або няўдзел у АДКБ і Саюзнай дзяржаве), смяротнае пакаранне (захаванне, мараторый, адмена).
Улічваючы ступень расколу, магчыма, прыйдзецца вырашаць частку гэтых пытанняў праз рэферэндум. Такім чынам, працэс прымірэння зойме не адзін год.
Калі падсумаваць, то ён можа адбывацца наступным чынам:
- 1 этап. Трыгер да дыялогу і перамоваў: вызваленне палітвязняў, смерць Лукашэнкі, палацавы або ваенны пераварот.
- 2 этап. Стварэнне камісіі па прымірэнні, у якую ўвойдуць найбольш гатовыя да кампрамісу прадстаўнікі двух лагераў. Гэтая камісія павінна пераадолець ключавыя перашкоды да прымірэння. Прапанаваць рашэнні адносна чыноўнікаў і былых дзяржслужачых, дэталёва прадумаць працэдуру люстрацыі і, галоўнае, арганізаваць новыя выбары.
- 3 этап. Распрацоўка шырокіх праграм нацыянальнага прымірэння абранымі палітыкамі, імплементацыя гэтых праграм у розных сферах (культурная, палітычная, адукацыйная).
Рэалізацыя гэтых планаў дакладна не будзе простай. Аднак калі абодва палітычныя лагеры будуць гатовыя дамовіцца і дзейнічаць у рамках выпрацаваных працэдур, беларускае грамадства з усімі яго складнікамі прымірыць атрымаецца.