“Байца ўратавалі прывезеныя намі бронекамізэлька і акуляры — у іх захрас аскепак”

Ці страшна дзяўчыне-журналісту на вайне? Як адрозніць прапаганду ад самацэнзуры? Ці можна пісаць пра вайну праўду? Чаму прайгралі расійскім СМІ інфармацыйную вайну? Што чакае ўкраінскую журналістыку пасля заканчэння АТА? Размаўляем з журналісткай “Украінскай праўды” Аксанай Каваленка.



Праз некалькі дзён пасля майго вяртання з Кіева ў стужцы на Facebook журналісткі “Украінскай праўды” Аксаны Каваленкі з’явіўся запіс наступнага зместу:

“Напрыканцы нашай з Максімам Рэвам паездкі ў выходныя (у зону АТА) у нас застаўся адзін пункт — на вялікай адлегласці ад астатніх мясцін, дзе мы круціліся. Мы нават думалі, ці ехаць туды дзеля адной невялічкай пасылкі, бо трэба было рабіць крук у 160 кіламетраў, а справа ішла да ночы. Але мы ўсё ж паехалі і даставілі аднаму хлопцу бронекамізэльку і акуляры. Зверху далі аптэчку, нейкія прысмакі…

Хлопец нам распавёў, што праз паўгадзіны выязджае на заданне. Тады мы вельмі ўзрадаваліся, што ўсё ж даехалі і аддалі яму бронекамізэльку.

А зараз я скрозь слёзы радуюся яшчэ раз, бо даведалася, што ў баі, у які ён патрапіў праз паўгадзіны пасля нашага прыезду, яго выратавала прывезеная намі бронекамізэлька і акуляры — у іх захрас аскепак”…

Не менш уразіў запіс, які з’явіўся на наступны дзень:

“Танк трьох наших підшефних хлопців підбили, головне — вони живі”...

З Аксанай мы знаёмыя шмат гадоў — некалі пазнаёміліся падчас сумеснай паездкі беларускіх, украінскіх, малдаўскіх і расійскіх журналістаў у Косава. Потым быў яшчэ шэраг паездак, і з тых часаў кожны візіт у Кіеў прадугледжвае сустрэчу з украінскімі калегамі-сябрамі. Так было і гэтым разам. Падчас сустрэчы Аксана распавяла, чым займаецца апроч асноўнай працы ва “Украінскай праўдзе”. Гэта аповед пра дзяўчыну на сучаснай вайне…

— Майдан, змена ўлады, анексія Крыма, вайна на Данбасе — пад уплывам ўсяго гэтага ці змянілася ўкраінская журналістыка? Як сябе ў гэтых умовах адчуваюць журналісты?

— На сёння я сябе адчуваю больш свабоднай, чым раней. Найперш, я ведаю, што са мной нічога не адбудзецца з-за таго, што піша “Украінская праўда” — што не будуць распачынаць нейкія справы прыдуманыя, як гэта здаралася раней. Ці, да прыкладу, як гэта было ў дачыненні да канала “Грамадске” — хацелі такім чынам змяніць закон, у адпаведнасці з якім усіх супрацоўнікаў канала назвалі б агентамі ЗША. Цяпер усяго гэтага няма, і я не перажываю, што за нейкі свой матэрыял буду мець нейкія непрыемнасці ці пагрозы.

З іншага боку, праца вельмі змянілася. Бо вайны ва Украіне шмат гадоў не было, і мы патроху становімся ваеннымі журналістамі. Безумоўна, заўжды была пэўная колькасць журналістаў, якія працавалі ў “гарачых кропках”, але зараз практычна кожны журналіст і ў ваеннай тэхніцы разбіраецца, і ў іншых ваенных дэталях. А вялікая колькасць журналістаў пастаянна ездзіць у зону антытэрарыстычнай аперацыі, працуе там… Новыя рэаліі, новыя ўмовы.

— Ужо вядома, што яшчэ да пачатку і Майдана, і ўсіх астатніх падзей апошняга часу расійскія СМІ вялі магутную антыўкраінскую прапаганду і ў Крыме, і на Данбасе. Здавалася б, украінскія журналісты павінны былі весці контрпрапаганду. Зараз бачна, што контрпрапаганда альбо не вялася, альбо была прайграная — чаму?

— Ну, нас жа вучылі, што хлусіць нельга! А расійскія СМІ хлусяць відавочна. Калі яны распавядаюць пра распятае дзіця — гэта ж адкрытая хлусня! Калі мы бачым, што распавядаюць відавочную хлусню, у тым ліку і на дзяржаўным узроўні, мы заўжды даём аргументы, якія абвяргаюць усе гэтыя заявы. У любым выпадку — мы пішам праўду. Ну, не вучылі нас пісаць брахню, распавядаць выгадныя ўладам гісторыі!..

— Якія абмежаванні накладае на журналіста вайна? Можа, давялося вымушана стаць крыху прапагандыстамі?

— Ёсць выпадкі, калі даводзіцца сябе абмяжоўваць. Да прыкладу, калі я пішу матэрыял з зоны АТА, то я не ўказваю, дзе канкрэтна мы знаходзімся, бо гэта можа быць небяспечным для нашых вайскоўцаў. Альбо не ўказваю нейкія іншыя дэталі, якія могуць быць для вайскоўцаў небяспечнымі. Мы стараемся пісаць праўду: і добрае, і дрэннае, калі яно ёсць. Я разумею, чаму ты мне задаеш такое вось пытанне, і шчыра скажу — я да гэтага часу для сябе не магу знайсці на яго адказ. Часам сама лаўлю сябе на думцы, калі пішу нейкі матэрыял: “Ці не ёсць гэта прапагандай?”, “Ці не будзе тое ці тое, напісанае мной, небяспечным для вайскоўцаў?”, “Наколькі гэты матэрыял будзе падтрымліваць баявы дух?” Тым не менш, і асабіста я, і “Украінская праўда” стараемся пісаць так, як яно ёсць.

— Як ты сябе павядзеш у тым выпадку, калі будзе відавочна, што аперацыя была праваленая, салдаты загінулі па віне кіраўніцтва АТА?

— Я задам ім пытанне: “Чаму так атрымалася?” Абавязкова. Ім альбо людзям, якія кіруюць гэтым працэсам. Калі яны патлумачаць, і там сапраўды будзе нейкая аб’ектыўная прычына, то ўсё будзе напісана так, як ёсць. Калі аб’ектыўнай прычыны няма і яны… казлы, то яны казлы!

— Аб’ектыўная журналістыка прадугледжвае каментары абодвух бакоў канфлікту — ці магчыма з вайны даваць такія матэрыялы, адпаведныя гэтым стандартам журналістыкі?

— Паехаць на другі бок украінскім журналістам практычна немагчыма. Я даведвалася, ці магчыма мне атрымаць акрэдытацыю ад таго боку. І мне было сказана, што для таго, каб яе атрымаць, трэба ў Данецк альбо Луганск прыехаць і патрапіць на сумоўе. І потым ужо прымаецца рашэнне. Але ў мяне з’яўляецца жартаўлівае пытанне: калі я прыеду на сумоўе, то перад тым, як я патраплю ў падвал, у мяне будзе час на адно тэлефанаванне, ці мне нават патэлефанаваць часу не будзе? Тэндэнцыя такая, што там больш любяць расійскіх журналістаў, а ўкраінскія журналісты не маюць свабоднага доступу на тыя тэрыторыі.

— І як табе, “неабстралянай” дзяўчыне, было ў зоне ваенных дзеянняў?

— Страшна! Але гэта жыццё, і мы, журналісты, выбралі такую прафесію…

— Няўжо ва “Украінскай праўдзе” няма хлопцаў-журналістаў, каб абавязкова ехаць туды дзяўчыне?

— Па-першае, я аб’ядноўваю сваю журналісцкую працу з тым, што важу туды дапамогу вайскоўцам. І калі я ўсё адно там, то я не магу не напісаць пра тое, што там адбываецца. А па-другое… Па праўдзе, шмат хто кажа, што гэта не дзявочая справа, але так атрымалася, што гэта раблю я, і што мне хочацца пра тое пісаць — ну, што тут зробіш?!..

— Раскажы больш падрабязна пра тое, чым ты займаешся па-за межамі журналісцкай працы ў АТА?

— Яшчэ калі была “крымская сітуацыя”, мы ў сацсетках пабачылі допіс аднаго з вайскоўцаў: “Я разумею, што зараз такая сітуацыя, калі магчыма ўсё, а ў нашых хлопцаў няма нават тых “дзіцячых” бронекамізэлек, якія былі ў “Нябеснай сотні”. І вось тут я вырашыла, што трэба нешта рабіць. Мы ва “Украінскай праўдзе” пачалі збіраць нейкія неабходныя рэчы, проста пералічалі грошы для падтрымкі баявога духу вайскоўцам у Крыме. А потым, калі пачалося ўсё на Данбасе, мы працягнулі гэтую справу. Мы збіраем грошы праз сацыяльныя сеткі, людзі мяне ведаюць, ведаюць, што я з “Украінскай праўды”, яны мне давяраюць. Я пішу справаздачы пра тое, што набылі, пішу рэпартажы па вяртанні, стаўлю фота. Я кантактую наўпрост з вайскоўцамі, сама адвожу набытыя рэчы, каб пракантраляваць, што ўсё трапляе непасрэдна адрасатам, а не нейкім генералам. Так гэта працуе… І ты адчуваеш, што ты нешта робіш. Бо, калі такое адбываецца ў краіне, хочацца рабіць нешта канкрэтнае. У мяне раней было адчуванне віны: усе на Майдане, альбо ўсе на вайне, а я сяджу за кампом і пішу нейкія тэксты замест таго, каб нешта рабіць. Ну вось зараз я апроч таго, што пішу нейкія тэксты, нешта яшчэ раблю. Здаецца, што неяк дапамагаю.

— Можаш распавесці выпадак, калі было вельмі страшна — альбо за сябе, альбо за некага іншага?

— За кагосьці страшна пастаянна. Калі я чую, што нешта адбываецца ў тых месцах, дзе знаходзяцца тыя байцы, з якім мы падтрымліваем кантакт, мне вельмі страшна. Бо, з аднаго боку, я хачу ім патэлефанаваць і спытацца, ці ўсё ў іх у парадку, а з іншага — баюся ім тэлефанаваць, каб не перашкаджаць. Можа, акурат у гэты момант ён сядзіць у акопе, страляе, а я яму буду тэлефанаваць на мабільны... Быў выпадак, калі было і за сябе страшна. Акурат на мінулым тыдні (размова адбывалася 22 ліпеня) мы ездзілі ў зону АТА і патрапілі на першую лінію — проста на фронт. Мы выехалі з блок-паста і ехалі праз поле. З аднаго боку поля стаяць нашы танкі, нацэленыя ў бок сепаратыстаў, а з другога боку поля сепаратысты пачалі страляць. І вось, мы пасярод поля і чакаем — будуць нашы страляць у адказ ці не? Мы сталі і не ведаем, што рабіць? Уцякаць няма куды, аб’ехаць поле немагчыма, бо там можа быць замініравана, назад ехаць мы не можам — там пачалася стральба, наперадзе танкі перагарадзілі дарогу… У гэты момант было трошку страшна. Але галоўнае трымаць халодную галаву — тады можна нешта прыдумаць і рацыянальна сябе паводзіць.

— А ў той сітуацыі што вы здолелі прыдумаць?

— Адзін з нашых хлопцаў, што быў у машыне, апрануў бронекамізэльку, падышоў да нашых танкістаў, патлумачыў сітуацыю, і яны нас прапусцілі. Гэта была рызыка, бо танкісты не ведалі, хто мы такія, і маглі па ім стрэльнуць. Але іншых варыянтаў у той сітуацыі не было. Працягнуліся “страшылкі” і далей — у той самы наш прыезд. Нам давялося застацца начаваць на наступным блок-посце — ужо надыходзіла ноч, і вяртацца ўглыб АТА, выязджаць з фронту было запозна. Мы ведаем, што дзесьці а 4-5 раніцы заўжды пачынаюць сепаратысты нейкія атакі. І вось, недзе а пятай я прачынаюся ў намёце, і мне неяк няўтульна — чакаю, што зараз можа пачацца. Нам, канешне, распавялі загадзя, што рабіць, у які акоп скакаць, чым прыкрывацца — інструктаж мы прайшлі на ўсялякі выпадак. Але калі ты ляжыш а пятай раніцы, нічога пра вайну не нагадвае — недзе ветрык гуляе, лісце шапоча, і тут ты чуеш выбух у адным месцы, у другім, потым — сігнальная ракета, потым — аўтаматная чарга, то неяк не вельмі камфортна пачынаеш сябе адчуваць. Дарэчы, тую аўтаматную чаргу апроч мяне ніхто не пачуў — да такой ступені хлопцы там да ўсяго гэтага прызвычаіліся. А я пачула, і мне было страшна.

— Рана ці позна вайна скончыцца. Ці зможаш ты ізноў вярнуцца да “нармальнай” журналістыкі — пісаць пра паказы мод ці звычайныя, надзённыя побытавыя праблемы?

— Мне прасцей — мне давядзецца сачыць за тым, што будуць рабіць палітыкі далей. Каб яны не здрадзілі ўсяму таму, за што тут людзі паміраюць. Каб мы не вярнуліся ў тыя часы, калі быў Януковіч, і каб мы ішлі наперад. Але насамрэч мне хочацца, каб гэта як мага хутчэй скончылася.

— А ўкраінская журналістыка неяк у выніку гэтай вайны зменіцца?

— Мне цяжка гэта прагназаваць. Адно я магу сказаць дакладна: нават псіхалагічна кожны з нас будзе выходзіць з гэтага вельмі цяжка. І той, хто быў на Майдане, і той, хто быў на вайне, і кожны журналіст, і нават кожны шараговы ўкраінец будзе вельмі цяжка ўсё гэта перажываць яшчэ не адзін год. Мне самой вельмі цікава, як зменіцца журналістыка. Я спадзяюся, што горш не стане. Але мне падаецца, што горш не будзе. Пасля ўсяго, што мы перажылі, вяртання да мінулага не будзе, і ў журналістыцы не будзе цэнзуры. Хочацца верыць, што журналістыка будзе лепш, што стандарты будуць трымацца, што прапаганды адкрытай не будзе, брахні не будзе, а будуць нармальныя расследаванні, рэпартажы, навіны. Спадзяюся, што так і будзе!..

Потым мы сядзелі ў вядомым на ўвесь Кіеў “журналісцкім” бары непадалёк ад Майдана, і Аксана сказала фразу-падсумаванне ўсёй нашай размовы:

“За апошнія некалькі месяцаў я навучылася разбірацца ў танках і БТРах, касках і бронекамізэльках, а так хочацца ізноў проста ўмець разбірацца ў касметыцы і моднай бялізне!”

P.S. На наступны дзень я сустрэўся з іншай даўняй знаёмай — журналісткай і заснавальніцай вядомага ва Украіне інтэрнэт-выдання крымінальных і палітычных расследаванняў. Пачуў яе гісторыю “па-за працоўных інтарэсаў і заняткаў”. Імгненна нарадзілася думка, якой адразу падзяліўся з кіеўскай калегай: “А зраблю я шэраг матэрыялаў пра дзяўчат-журналістак на вайне!” Наталка з разуменнем паглядзела на мяне, крыху дрыжачымі пасля чарговай бяссоннай ночы ў выніку гэтых “пазапрацоўных інтарэсаў” пальцамі дастала цыгарэту і глыбока зацягнулася:

“Зміцер, я табе гэта расказваю таму, што добра цябе ведаю, і таму, што праз некалькі дзён ты з’едзеш у Мінск. Дый расказваю, па шчырасці, не ўсё. Бо лепш пра такое ўвогуле не казаць і дакладна пра гэта нельга пісаць. Ты ж разумееш — вайна”.

Я схаваў так і не ўключаны гэтым разам дыктафон. Спадзяюся, вайна хутка закончыцца, і мы ізноў сустрэнемся з усімі вамі, мае ўкраінскія сябры-калегі. І пагаворым. Пад дыктафон. Так трэба. Я ўпэўнены.

 Зміцер Лукашук для www.baj.by