На крыжы (урывак з рамана)

Сёння, 28 чэрвеня — 76 гадоў з дня таямнічай гібелі Янкі Купалы ў гатэлі "Масква".


1 ліпеня 1942 года, прачнуўшыся з ранішнім сном, у якім убачыўся яму Хрыстос, Іван Луцэвіч, чыста пагаліўшыся і папырскаўшыся адэкалонам «Духмяны гарошак», надзеў белую кашулю з цёмна-чырвонымі агатавымі запінкамі, апрануў цёмна-карычневы, тонкага сукна ангельскі гарнітур, абуўся ў новыя, карычневыя на тонкай скураной падэшве туфлі, павязаў светла-шэры з цёмна-чырвонай агатавай шпількай гальштук, сунуў у заднюю кішэню штаноў карычневую з чырвонымі кантамі насоўку, у левую ўнутраную кішэню пінжака — чорны скураны партманэт з харчовымі карткамі на ліпень, пасведчанне сябра Саюза савецкіх пісьменнікаў і верш-улётку «Беларускія сыны», у правую — яшчэ адзін скураны партманэт, карычневы з абанементам у сталовую літэр «А», нататнік з алоўкам у пазалочаным наканечніку, размеркаваў па бакавых кішэнях партабак з тытунем «Эліт», пушачку з папяроснай паперай, запальнічку, пачаты пачак ізафеніну і, зачыніўшы за сабой дзверы нумара 414 гатэля «Масква», выправіўся ў Саюз савецкіх пісьменнікаў, каб паглядзець, як там яго будуць хаваць, бо тры дні таму, вечарам у нядзелю, яго не стала.
Паніхіда была прызначаная на тры гадзіны, але ён вырашыў выйсці раней, прагуляцца па Маскве — калі яшчэ давядзецца?..
Дзень быў утульны. Ён любіў такія ўтульныя летнія дні, калі сонца не пякло, а лашчыла, і паветра, прахалодна-празрыстае, пераламлялася, як крынічна-чыстая вада ў крыштальнай шклянцы, і ўсё наўкол іскрылася, і ясным было ўсё да донца.
Колькі ў яго такіх дзён было?.. Палова? Траціна?.. Дзе там!.. На той зямлі, на якой прыжыў ён свае шэсцьдзесят гадоў, не надта сонечна. Так што ясных дзён выпала ў жыцці няшмат. А па смерці такі першы выпаў. І добра, што серада.
Ён не задумваўся над тым, чаму добра, што серада — проста з усіх назваў дзён тыдня яму найбольш падабалася гэтая. І ён крочыў скрозь ясны дзень, скрозь сераду, і радаваўся, не задумваючыся, з чаго, чаму?.. Пры жыцці гэтак радавацца рэдка яму ўдавалася, бо амаль заўсёды з радасці ўзнікала вострае адчуванне імгненнасці, матыльковай мімалётнасці жыцця, а з гэтага страх, што яшчэ адзін матыльковы ўзмах — і ўсё скончыцца. Страх смерці. А тут вось яна, смерць, у табе, ты ў ёй — і няма чаго баяцца.
Ён нязвыкла сябе пачуваў. Пазачасава і пазасветна. Там, у тым свеце, дзе ён пакінуў жыццё, быў час мінулы, цяперашні, будучы. Былі гады, месяцы, тыдні, дні. Нядзеля, серада, субота…
Няспраўджаныя спадзяванні.
Чаму Ён прысніўся не ў жыцці, а ў смерці?.. Ці гэта не смерць?
Пра тыя гады, месяцы, дні, якія былі там, пра тое, што сёння серада, ён яшчэ помніў, але тут іх не было — усё часы былі ў адным часе. І нельга сказаць, што ў цяперашнім. Час гэты ўвогуле немагчыма было вызначыць, яго як бы не існавала. Так яго не існавала, нібы ён не пачынаўся і не сканчаўся, не мог пачацца і скончыцца — і Купала падумаў, што гэта вечнасць.
Бог прысніўся ў вечнасці?..
Як раней, так і цяпер ён уявіць не мог, што яна такое, вечнасць, але так падумаў, бо, мусіць, толькі ў вечнасці можна сябе гэтак пачуваць. Ясна і бясстрашна.
Усе апошнія гады ён пражыў у страху, які ціснуў то мацней, то слабей, але не адпускаў: трэба было змушаць і змушаць сябе не баяцца. Гэта высмоктвала, выбірала ўсе сілы, і ўрэшце ён адчуў, што ўжо не столькі збаяўся, колькі стаміўся ад баязні. Вось тады і стала яму ўсё адно, што з ім будзе далей.
А што далей будзе?.. Можа, павярнуць да Ільінкі — і на Кацельніцкую? Развітацца па-людску. У той вечар, калі яго не стала, гэтак не выйшла, як ён хацеў.
Выйшла як выйшла...
Ён павярнуў да Ільінкі, ступіў крок-другі — і ўявіў, як тая жанчына, ды якой ён вырашыў зайсці, спалохаецца. Збіраецца, пэўна, на пахаванне, а тут ён, нябожчык.
Не, так нельга. Хай прыйдзе, як усе, паплача з усімі… І ён павярнуў да Кавальскага маста.
Трохі падціскалі, мулялі зверху, націраючы костачкі на ступнях, новыя туфлі, у якіх тры дні таму йсці было балюча, а цяпер — нічога. Можна гуляць.
Ён любіў гуляць. Ідучы, намацваў рух радка. Рытм, хаду верша…
Недзе ў ім блукала паэма пра сны.
Ён не думаў, што яны сняцца і па смерці.
Тры дні таму, у ноч на 28-е, апошнюю ноч у тым, якое скончылася, жыцці, ён бачыў сон, пра які, памёршы, забыўся, а сёння, убачыўшы ў ранішнім сне Хрыста, успомніў.
У тым начным сне ў 414-ы нумар, у якім ён жыў у гатэлі «Масква», увайшоў дзіўны, у лётным шлеме з чырвонай зоркай чалавек. Ён быў падобны да гандляра з ГУМа, якому надпісаў летась Купала кнігу «Ад сэрца». Сеў на ложак, у ногі сеў: «Што ты робіш?» Купала спаў, таму сказаў: «Сплю». Той спытаў: «А чаму ты спіш?» — і Купала ў сне адказаў так, як не адказаў бы на яве: “Бо мне ўжо не цікава не спаць”. Тады чалавек той у лётным шлеме з чырвонай зоркай, які да ўсяго яшчэ й разнавокі быў, Купала не запомніў, якога колеру ў яго якое вока было, але рознага, перасеў бліжэй да ўзгалоўя, нахіліўся да вуха: “Заўтра ты не прачнешся, але і не будзеш спаць”. З тым падняўся і пайшоў. Нават не пайшоў, а неяк так, як бывае ў снах, знік.
Як гэта: і не прачнешся, і не будзеш спаць?..
Сон той быў з суботы на нядзелю. А з суботы на нядзелю, як было напісана ў распушаным сонніку, які ляжаў некалі ў ложку маці, сніцца тое, чаго хочацца.
Вечарам у нядзелю Купалы не стала.
Можа, усё ж павярнуць на Кацельніцкую?.. Раптам яна не пойдзе на паніхіду? Зазлуе, што яго не стала. Ці пабаіцца.
Ён ужо вырашыў павярнуць, ён вельмі хацеў з ёй развітацца, сказаць, каб не вінавацілася, бо ўсё адно было б так, як сталася, але на падыходзе да вуліцы Кавальскі мост два чалавекі ў чорных капелюшах упіхнулі яго ў чорную машыну і завезлі на Лубянку. Ехаць было зусім недалёка — і ён падумаў, калі прывезлі: “Нашто машыну ганялі? Не таму ж, што мне туфлі муляюць. Вайна, а яны бензін паляць...”