Сяргей Нікалюк: «У Амерыцы мяне хапіла толькі на год, працаваў бляхаром»

Палітолаг, сацыёлаг і аўтар «Новага Часу» Сяргей Нікалюк можа растлумачыць любую з'яву і зрабіць дакладны прагноз. А вось аб ім самім вядома зусім няшмат. Між тым яго біяграфія паходзіць на захапляльны раман: майстар з завода, які стаў гендырэктарам найпапулярнейшых СМІ, а пасля апынуўся ў Штатах простым бляхарам.

Напярэдадні свайго 70-годдзя Сяргей Нікалюк распавёў «Салідарнасці», як развальваў Савецкі Саюз, навошта выліў у каналізацыю пяць тон спірту і чаму можа быць нянькай не горш, чым палітолагам.

«Да пачатку перабудовы нават не трымаў у руках беларускай газеты»

У інтэрнэце велізарнае мноства спасылак на артыкулы Сяргея Нікалюка, а вось аб ім самім інфармацыі практычна не знайсці. З таго, што вядома, гэта тое, што нарадзіўся ён 1 ліпеня 1952 года ў горадзе Кастраме. Зрэшты, сам ён прызнаецца, што сувязі з Кастрамой практычна не мае.

— Мой бацька нарадзіўся ў Кіеве ў 1921 годзе. У Кастраме ён апынуўся выпадкова, — распавядае Нікалюк. — У 1939 годзе бацька з адзнакай скончыў школу і паступіў у горны інстытут у Ленінградзе. Але 1 верасня пачалася Другая сусветная вайна, СССР прыняў закон аб усеагульным вайсковым абавязку — і пачалі веславаць ўсіх запар. Савецкі Саюз правёў ўтоеную мабілізацыю, заклікаўшы ў войска мільёны людзей.

Так бацька будучага палітолага замест таго, каб стаць горным інжынерам, трапіў у 3-е Ленінградскае артылерыйскае вучылішча, хоць ніколі і не думаў быць вайскоўцам. Калі ж пачалася Айчынная вайна, вучылішча перавялі ў Кастраму, а самога бацьку пакінулі ў ім выкладаць.

— Толькі пад канец вайны яму давялося трапіць на фронт ва Усходнюю Прусію. Гэта выратавала яму жыццё, — распавядае палітолаг.

Там жа, у вучылішчы, бацька пазнаёміўся са сваёй будучай жонкай. А ў 1952 годзе ў іх нарадзіўся сын.

Сям'і ваеннага даводзілася часта пераязджаць. Пасля Кастрамы быў Савецк, потым Калінінград, затым Рыга.

— А ўжо ў пятым класе я трапіў у вайсковы гарадок Станькава, дзе бацька камандаваў ракетнай брыгадай, даслужыўся да генерала, — распавядае палітолаг. — Але я сканчаў школу ў Мінску. Гэта 4-я школа ў цэнтры горада, у якой вучыліся таксама Пётр Марцаў і акадэмік Анатоль Рубінаў.

Нікалюк прызнаецца, што, будучы сынам ваеннага, як і належала ў той час, не вучыў ні беларускай мовы, ні літаратуры.

— Да пачатку перабудовы я нават не трымаў у руках беларускай газеты. Навошта яна мне патрэбна была, калі ўсё, што ўплывала на маё жыццё, вырашалася ў Маскве? — кажа будучы дырэктар вядучых беларускіх выданняў.

Зрэшты, на той момант у Нікалюка былі некалькі іншыя планы на жыццё. Ён марыў стаць геолагам.

— Але ў 7-м класе я атрымаў рэўмакардыт, усю першую чвэрць не хадзіў у школу, і гэта неяк перакрыла мае геалагічныя памкненні. Затое я захапіўся хіміяй. Прычым настолькі, што ў 10-м класе выйграў Мінскую гарадскую алімпіяду. То-бок фармальна я быў першым хімікам сярод мінскіх школьнікаў, таму паступленне на хімфак было цалкам натуральным.

Заставалася толькі вырашыць адну праблему. Справа ў тым, што калі з хіміяй у хлопца было ўсё выдатна, то вось з мовамі — зусім бяда. А для паступлення на хімфак, акрамя іншага, трэба было яшчэ і здаць сачыненне па беларускай.

— Там дастаткова было проста не атрымаць двойку. Але і гэта было для мяне няпроста. Здаўшы ўсе тры прафілюючыя прадметы на пяцёркі, я перад сачыненнем па беларускай пайшоў да сваёй настаўніцы. Яна дала мне нейкае стандартнае маленькае сачыненне на патрыятычную тэму, якое я практычна вывучыў на памяць.

На экзамене перапісаў яго з галавы. А хлопец, які сядзеў са мной побач, дапамог выправіць яшчэ шэсць памылак. І пасля гэтага я атрымаў тройку. Гэта каб вы разумелі, наколькі ў мяне ўсё дрэнна з мовамі. За 20 гадоў я так і не вывучыў англійскую, хоць жыў у ЗША і ўсе мае дзеці і ўнукі там.

«Мы з Мукавозчыкам былі жанатыя на сёстрах. Часам ён успамінае мяне ў сваіх опусах»

На хімфаку Сяргей Нікалюк, па яго словах, вёў даволі актыўнае жыццё. Кажа, што з групай аднакурснікаў арганізаваў мерапрыемства па святкаванні «Дня хіміка», якім кіраваў нават пасля заканчэння факультэта.

— Па гэтай лініі мы перасякаліся з даволі вядомым Андрэем Мукавозчыкам. Я вам больш скажу: мы былі жанатыя на сёстрах, — прызнаецца палітолаг. — Першая жонка Мукавозчыка — родная сястра маёй першай жонкі. Цяпер яго былая жонка жыве ў Амерыцы, у 50 гадоў скончыла Гарвард, а дачка Мукавозчыка Машанька стала ў ЗША вельмі паспяховым хімікам.

Дарэчы, калі ён яшчэ толькі пачаў займацца КВЗ, нават кансультаваўся са мной. А потым трапіў у гэтую дзяржаўную каляіну і стаў тым, кім стаў. Часам ён успамінае мяне ў сваіх опусах. Апошні раз там была такая фраза: «А ці будзе ён на волі ці не, гэта не яму вырашаць».

Ажаніўся Сяргей Нікалюк неўзабаве пасля ўніверсітэта — адразу як толькі выйшаў на працу на завод «Інтэграл». Жонка была студэнткай медінстытута.

Прызнаецца, што праца на «Інтэграле» яму вельмі падабалася і былі ўсе шанцы зрабіць там добрую кар'еру.

— Мне прапанавалі пасаду намесніка начальніка цэха, але сказалі: пішы заяву ў партыю. Я адказаў: «Дзякуй, Не трэба!». Гэта былі яшчэ брэжнеўскія часы, і я выдатна разумеў, што мая кар'ера на гэтым скончылася. Так што пасада старэйшага майстра аказалася той адміністрацыйнай столлю, якой я дасягнуў на «Інтэграле».

На той момант адным з захапленняў Нікалюка быў турызм, ён нават займаў пасаду намесніка старшыні турклуба пры заводзе. А пасля стварыў секцыю сямейнага турызму.

— З дзеткамі і іх бацькамі мы хадзілі на Цянь-Шань, Памір... Выдатная была секцыя. Разам з маім таварышам мы абсталявалі пад турклуб будынак старой лазні недалёка ад «Інтэграла». Да таго часу мяне ўжо так дастала гэтая дзяржаўная праца, што я канчаткова перайшоў працаваць у турклуб, хоць і страціў у зарплаце разоў у пяць, калі не больш, — распавядае ён.

Калі ж пачалася перабудова, Нікалюк у тым жа будынку турклуба арганізаваў кааператыў.

— Потым з гадамі зразумеў, што тое, чым я займаўся ў тыя часы, — гэта проста раскрадаў дзяржаўныя грошы, — смяецца ён. — Справа ў тым, што ў Савецкім Саюзе былі два віды грошай — наяўныя і безнаяўныя, і яны не перасякаліся. Тады і ўзнікла такое прыгожае паняцце, як «часовыя творчыя калектывы», якія зрабілі магчымым атрымання наяўных.

Гэта адбывалася так: на нейкім прадпрыемстве ёсць ужо выкананая праца (усё роўна якая), прадпрыемства наймае кааператыў, які нібыта гэтыя працы выканаў.

— Гэта значыць, яны плацяць табе за сваю ж працу, ты бярэш іх дакументацыю, ставіш на іх свой подпіс і гэтыя грошы вяртаеш пад нейкі загадзя абумоўлены адсотак, — тлумачыць ён механізм. — І, дарэчы, адна з прычын велізарнай інфляцыі пачатку 90-х заключалася ў тым,што вось такімі механізмамі грошы з безнаяўных перапампоўваліся ў наяўныя. Я калісьці нават напісаў артыкул «Як я развальваў Савецкі Саюз».

Для таго, каб праілюстраваць працу савецкай сістэмы, палітолаг прыводзіць красамоўны прыклад са свайго «інтэгральнага» жыцця. Паводле яго слоў, ён выліў у каналізацыю больш за пяць тон спірту.

— Я тады працаваў на ўчастку паліроўкі крамянёвых пласцін. Там па тэхналогіі на паліравальнік з кропельніц павінен бесперапынна капаць спірт. Я вельмі хутка высветліў, што нормы завышаныя, і тых 20 літраў у дзень, што мне выдавалі, занадта шмат.

Я звярнуўся да кіраўніцтва, што трэба мяняць нормы. Вы ўяўляеце, як на мяне паглядзелі?! — кажа Нікалюк. — А куды мне падзець гэты спірт? Пакінеш — заўтра хтосьці трапіцца з ім на прахадной або нап'ецца. Мне гэта трэба? І тады я завёў норму — 10 літраў у дзень выліваць у каналізацыю. І гэта працягвалася два гады.

Ці яшчэ прыклад «эфектыўнага» функцыянавання сацыялістычнай сістэмы.

— Вось ёсць крэмневыя пласціны, якія ты павінен адшліфаваць. У цябе працэнт выхаду атрымліваецца не як па нормах 70%, а 90%. Гэта значыць хутка ў цябе запасіцца тысячы няўлічаных пласцін прыкладна на 100 тысяч даляраў па цяперашніх цэнах, таму што 10 кг крэмнія — гэта ў золаце 30-40 кг. А табе на наступны дзень абвяшчаюць, што гэтая наменклатура знятая з вытворчасці. І што ты будзеш рабіць з гэтымі крамянёвымі пласцінамі? Крыху раней адпускаеш работніц, бярэш скрынкі і топчаш усё гэта нагамі, а потым выкідваеш.

Таму, калі мне пачынаюць казаць, што Гарбачоў разваліў краіну, мяне разбірае рогат. Мне наогул было незразумела, як яна існавала?!

Першыя выбары прэзідэнта Беларусі Нікалюк сустрэў ужо будучы гендырэктарам газеты «Свабода» — на гэтую пасаду яго запрасіў заснавальнік выдання журналіст Павел Жук. Рэдактарам «Свабоды» ў той час быў журналіст і дэпутат Вярхоўнага савета Ігар Гермянчук. Праца ж дырэктара заключалася чыста ў адміністраванні.

Сяргей Нікалюк прызнаецца, што асаблівага адрыньвання да Аляксандра Лукашэнкі тады не адчуваў і нават не заўсёды згаджаўся з тым, што пісала яго газета.

— У першым туры я галасаваў за Шушкевіча, у другім проста не пайшоў на выбары — не было майго кандыдата, — кажа ён. — Але калі пасля выбараў у першым нумары сваёй газеты прачытаў досыць рэзкую крытыку ў адрас Лукашэнкі, зразумеў, што гэта не зусім стыкуецца з маім унутраным адчуваннем. Потым, вядома, усё змянілася. І на гэта не спатрэбіліся гады.

Пасля 1994 года на выбарах Сяргей Нікалюк быў толькі адзін раз — у 2020-м.

Пасля сыходу са «Свабоды» Сяргея Нікалюка запрасіў да сябе Пётр Марцаў — на пасаду гендырэктара папулярных тады «БДГ» і «Імя».

Ну а потым здарыўся круты паварот.

«Казаў, што падвешваў крылатыя ракеты ў ваенным форце, а на самай справе працаваў там у пральні»

Усё адбылося даволі нечакана.

— Мая першая жонка прызнавалася, што, калі была савецкай школьніцай, разважала: якое шчасце, што яна не нарадзілася ў Амерыцы. А тут ёй раптам рэзка прыспічыла паехаць у Штаты. Яна ў нейкай газетцы прачытала аб'яву, дзе абяцалі ўладкаваць на працу ў ЗША. І, кінуўшы ўсё, у тым ліку пакінуўшы на мяне траіх дзяцей, яна, не ведаючы ў Амерыцы ніводнага чалавека, як лось праз кукурузу ламанулася туды, — распавядае Нікалюк.

Праз два гады ў ЗША адправілася і ўсё сямейства: Сяргей выйграў грын-карту, дакументы на якую падала жонка ад яго імя.

— Але ў Амерыцы мяне хапіла толькі на год, — распавядае ён. — Гэты год я працаваў там бляхаром. Прычым, стаў добрым спецыялістам. Гаспадар нават не хацеў мяне адпускаць. Абяцаў падабраць мне новую жонку.

Справа ў тым, што па прыездзе Нікалюк развёўся са сваёй жонкай.

— Вы ўявіце, што мужчына і жанчына ў 40 гадоў кардынальна мяняюць сваё жыццё. Я з'язджаю генеральным дырэктарам папулярнай газеты, а прыязджаю бляхаром. А жанчына і ў Амерыцы застаецца жанчынай, — тлумачыць ён прычыны.

Па яго словах, развод даўся яму нялёгка.

Такія вершы Сяргей напісаў, яшчэ калі быў жанаты і прыязджаў у госці да жонкі ў ЗША:

Мы доплывали до буйка,

И словно жизнь пошла сначала,

Мы целовались там, пока

Нас море бережно качало.

Приятный и полезный труд —

С тобой качаться в такт с волнами.

И целый штат Коннектикут

С той стороны следил за нами…

Але жыццё не стаіць на месцы. Зараз у былых мужа і жонкі выдатныя адносіны, чацвёра агульных унукаў.

— Калі развёўся, я раптам усвядоміў фразу: развод — гэта не падзея, а працэс. У мяне ён доўжыўся дзесьці гады два. Любыя думкі былі хваравітыя, — распавядае палітолаг. — Цяпер мы пастаянна маем зносіны. Некаторы час таму яна нават паклікала жыць да сябе маю сястру. У былой жонкі свой дом у Нью-Джэрсі, яна працуе ў бальніцы, займаецца дыягностыкай, — распавядае Нікалюк.

А вось яго кар'ера ў Штатах не задалася. Ён так і не змог адаптавацца да новых умоў.

Але і па вяртанні на радзіму яго чакала расчараванне. Прабыўшы паўгода ў Беларусі, ён падлічыў, што зарабіў за ўвесь гэты час 8 даляраў.

— Менавіта столькі мне заплацілі за май першы артыкул у «Нашай свабодзе» (так звалася новая газета, якую стварыў Жук), — распавядае ён. — І тут я ўспомніў, што ў мяне грын-карта. І я зноў паехаў у Амерыку, але ўжо каб зарабіць грошай і толькі на паўгода.

У гэты раз Нікалюк ўладкаваўся ў ваенны форт Джэксанвіл ў Паўночнай Караліне.

— На пытанне, што я там рабіў, усім казаў: «Падвешваў крылатыя ракеты». — «А чаго сышоў?» — «Уяўляеце, якая матэрыяльная адказнасць?».

Але на самай справе я працаваў там у пральні. Велізарная, як завод, пральня, якая абслугоўвае 10 тысяч чалавек. Там мылі ўсё: ад бялізны да намётаў і спальных мяшкоў. Асабіста я прэсаваў вайсковыя штаны. Уявіце, на вуліцы 40 градусаў спякоты, а ў цябе тры распаленыя прасы на плошчы ў два квадратныя метры!

Такая амерыканская рэчаіснасць. Нікалюк успамінае выпадак, калі ён прыйшоў шукаць працу ў адну з кантор па працаўладкаванні.

— Мы з прыяцелем сядзім, а перад намі мужчына ў касцюме і пры гальштуку. І паміж ім і работніцай канторы ідзе такі дыялог: «Вы адкуль прыехалі?» — «З Малдавіі». — «А кім там былі?» — «Галоўным інжынерам на буйным прадпрыемстве». Мой таварыш і кажа гэтаму чалавеку: «Мужчына, а вы гальштук дарма надзелі», — успамінае палітолаг. — Гэта значыць, трэба разумець, што гэты чалавек не атрымае працу, на якую ходзяць пры гальштуку. У лепшым выпадку будзе запраўляць машыны на бензакалонцы, і нейкі 16-гадовы пацан будзе сунуць яму долар на гарбату.

«Дачка ўручала мне 6-тыднёвае немаўля, і я тры месяцы з ім сядзеў»

Зрэшты, працу сваёй мары Сяргей Нікалюк ўсё ж знайшоў. І гэта было менавіта ў Беларусі. Яго запрасіў да сябе ў НІСЭПД Алег Манаеў.

— Мяне з дзяцінства цікавілі не столькі факты, колькі працэсы. Таму я невыпадкова апынуўся ў НІСЭПД, — распавядае ён. — Дзесяць гадоў, аж да закрыцця, я прапрацаваў там і адказваў за аналіз працэсаў у Беларусі. Гэта дазволіла мне стаць і сталым аўтарам самага саліднага сацыялагічнага часопіса Расіі — «Весніка грамадскай думкі» Левада-Цэнтра.

З асабістым жыццём таксама ўсё наладзілася. З цяперашняй жонкай Сяргей жыве ўжо 22 гады. Двое яе дзяцей сталі для яго роднымі.

— Я лічу, што ў мяне пяцёра дзяцей, — кажа ён. — Калі прыйшоў у сям'ю, малодшанькая толькі пайшла ў першы клас, а старэйшы заканчваў 10-й.

Яго выбранніца — прафесійны музыкант, да пенсіі працавала дырыжорам-харавіком у школе.

— А цяпер у свае 60 з невялікім танчыць лацінаамерыканскія танцы і рэгулярна бярэ прызы ў Мінску, — хваліцца Нікалюк.

На пытанне, ці не танцуе ён разам з жонкай, Сяргей адразае:

— О, гэта выключана! У вольны час займаюся паліталогіяй. Гэта і мая праца, і хобі. Зараз супрацоўнічаю з некалькімі выданнямі, вяду рубрыку «Азбука паліталогіі» ў «Новым часе». Пра захапленні магу хіба што сказаць, што я заўзятар «Манчэстар Юнайтэд». Праўда, мінулы сезон прынёс суцэльныя засмучэнні.

Сяргей прызнаецца, што яшчэ вельмі нядрэнна ладзіць з маленькімі дзецьмі і з задавальненнем папесціў бы ўнукаў. Тым больш што такі вопыт у яго маецца.

— Мая малодшая дачка нарадзіла ў Амерыцы. А там, як вы ведаеце, дародавага водпуску няма наогул, пасляродавы ўсяго чатыры тыдні. Таму двойчы я прыязджаў у ЗША, каб глядзець унукаў. Мне ўручалі 6-тыднёвае немаўля і тры месяцы (на больш не згаджаўся) я з імі сядзеў.

Ніякіх праблем ні з адным, ні з другім у мяне не было. Заўсёды ведаў, калі карміць, калі пераапранаць. Так што можаце даць мне рэкамендацыю: гатовы працаваць нянькай, праўда, за вялікія грошы, — смяецца палітолаг.

Сяргей шкадуе, што яго амерыканскія ўнукі так і не авалодалі рускай мовай. Сам жа ён даўно перастаў спрабаваць вывучыць англійскую. Кажа, што яго нулявыя здольнасці да моў — у тым ліку адна з прычын, чаму ён не застаўся ў ЗША.

— Тым не менш усе трое маіх дзяцей выдатна ўладкаваліся там. Малодшы сын, які тут быў проста круглым двоечнікам, цяпер працуе ў ІТ-кампаніі. Яму як ні патэлефануеш, то ён у Філадэльфіі, то ў Еўропе, то яшчэ кудысьці ляціць.

Старэйшая дачка скончыла магістратуру Універсітэта штата Дэлавэра, які знакаміты тым, што яго сканчаў Джо Байдэн. Літаральна на днях унучка скончыла той жа ўніверсітэт і даслалі выпускныя фатаграфіі: цэлы стадыён у сініх мантыях, а на трыбуне выступае Джо Байдэн, які прыехаў у сваю альма-матэр, — апісвае палітолаг.

Дарэчы, Нікалюк і сам некалькі разоў выступіў з лекцыямі ў гэтым універсітэце. Яго запрашалі ў 2014 годзе, калі пачаліся падзеі вакол Крыма і Данбаса.

А вось малодшая дачка палітолага стала хімікам, як калісьці яе бацька.

— Атрымалася цэлая дынастыя. Бо мая матушка да вайны паступіла на хіміка-біялагічны факультэт, але потым пачалася вайна, таму хіміка з яе не выйшла, з мяне хімік таксама ніякі, але мая малодшая дачка — хімік паўнавартасны. Яшчэ нядаўна яна працавала ў карпарацыі General Electric, зараз змяніла працу. А на днях і ўнучка мая скончыла хімічны факультэт.

Сяргей распавёў, што напярэдадні яго 70-годдзя родныя пацікавіліся, які б ён хацеў падарунак да дня нараджэння. Ён папрасіў павіншаваць яго грашыма.

— У сувязі з апошнімі падзеямі хачу ахвяраваць гэтую суму таму, каму яна сапраўды патрэбная, — падсумоўвае Сяргей Нікалюк.