Як інваліду не быць утрыманцам?

Дэкрэт аб дармаедах, які можа быць падпісаны ўжо ў лютым, і масавыя скарачэнні на беларускіх прадпрыемствах балюча ўдараць па самай неабароненай у плане працаўладкавання катэгорыі насельніцтва — людзях з інваліднасцю.



У рамках праекта «Рэфорум», каардынацыяй якога займаецца Беларускі інстытут стратэгічных даследаванняў (BISS) пры падтрымцы Еўракамісіі «Заўтра тваёй краіны» аналізуе, у якіх зменах мае патрэбу гэтая сфера беларускага грамадства.

Канстытуцыя гарантуе

Канстытуцыя Беларусі ўсім грамадзянам краіны, у тым ліку і людзям з абмежаванай працаздольнасцю, гарантуе права на працу. А ў законе аб сацыяльнай абароне інвалідаў сцвярджаецца, што палітыка беларускай дзяржавы накіраваная на іх інтэграцыю ў грамадства праз рэалізацыю права на працу. Пры гэтым дыскрымінацыя па прыкмеце інваліднасці забароненая.

Аб працадаўцах таксама падбалі: ім гарантаваная падтрымка ў выглядзе падатковых ільгот, а таксама шэрагу арганізацыйна-прававых формаў садзейнічання занятасці пры прыёме на працу людзей з інваліднасцю. Аднак на практыцы даводзіцца сутыкацца са шматлікімі цяжкасцямі.

— Прадпрыемствам, на якіх больш за 50% работнікаў — людзі з інваліднасцю, належаць падатковыя льготы, — тлумачыць каардынатар Офіса па правах людзей з інваліднасцю Сяргей Драздоўскі. — Але гэта вельмі вялікая доля занятых — непад'ёмная для буйных прадпрыемстваў і практычна не рэальная для шырокага распаўсюджвання ў малым бізнесе. У горшых выпадках гэтая сітуацыя прыводзіць да нядобрасумленнаму найму, з'яўлення «мёртвых душ».

У той жа час у Беларусі функцыянуюць прадпрыемствы, адкрытыя, у тым ліку, рознымі грамадскімі аб'яднаннямі людзей з інваліднасцю, яны гарантуюць стабільную працу вялікім працоўным калектывам.

— Драматычнасць сітуацыі ў тым, што чалавеку могуць прапанаваць толькі тую працу, якая ёсць, а не тую, якой ён хацеў бы і мог займацца, — кажа Сяргей Драздоўскі.

Гэта і зразумела: грамадскія арганізацыі ствараюць прадпрыемствы не толькі дзеля працоўных месцаў, а каб зарабляць грошы на сваё існаванне...

Ёсць і іншыя праблемы, напрыклад, адсутнасць матывацыі ў людзей з інваліднасцю працаваць і стыгматызацыі ў грамадстве: маўляў, якія з іх работнікі?

Асноўныя дакументы, якія рэгламентуюць адносіны інвалідаў, дзяржавы і бізнесу, таксама нярэдка ствараюць людзям з інваліднасцю праблемы.

Напрыклад, у адпаведнасці з Працоўным кодэксам, наёмны работнік пры наяўнасці інваліднасці абавязаны прадставіць працадаўцу працоўныя рэкамендацыі.

— Па ідэі — гэта добрая норма, якая павінна абараняць людзей з інваліднасцю, — кажа Сяргей Драздоўскі. — А на практыцы — гэта сур'ёзны бар'ер пры працаўладкаванні.

Працоўныя рэкамендацыі (па сутнасці — допуск да працы) ажыццяўляюцца медыка-рэабiлiтацыйнымi камісіямі (МРЭК), якія пры прыняцці рашэння ў значнай ступені абапіраюцца на дыягназ кліента.

— Чальцы МРЭК даюць рэкамендацыі на падставе пераліку прафесій, які быў складзены яшчэ ў сярэдзіне мінулага стагоддзя: ён папаўняецца новымі прафесіямі і спецыяльнасцямі, але гэта не мяняе яго фармальнай сутнасці, што часам прыводзіць да абсурдных сітуацый. Напрыклад, калі кліенту з неабходнасцю палегчанага працы традыцыйна рэкамендуюць спецыяльнасць «ліфцёра». Але што рабіць, калі ў акрузе няма ні аднаго ліфта? — кажа Сяргей Драздоўскі.

Зразумела, што трэба мяняць фармальны падыход.

Вопыт суседзяў

У Польшчы, напрыклад, экспертныя камісіі з прыцягнутых спецыялістаў працуюць пры грамадскіх ініцыятывах: у рамках адной арганізацыі праводзіцца ацэнка магчымасцяў і патрэбаў кліента, яго прафесійная і псіхалагічная падрыхтоўка, інтэграцыя ў працоўны калектыў. Усе спецыялісты працуюць у цеснай звязцы, што дазваляе аб'ектыўна падысці да працаўладкавання.

— У Польшчы людзі з інваліднасцю доўгі час былі ізаляваныя ў майстэрнях працатэрапіі ці сядзелі дома, але гадоў дваццаць таму пачалася актыўная праца па дапаможнай занятасці. Сёння пазітыўных зменаў нямала, напрыклад, пастаянна павялічваецца колькасць людзей з інваліднасцю, якія маюць вышэйшую адукацыю, — распавядае трэнер па працы Малгажата Гаронцы.

Малгажата ездзіла на стажыроўку ў ЗША, вывучала вопыт скандынаўскіх краін і цяпер, на яе погляд, можна казаць пра ўдалую польскую мадэль, якая павінна падысці і беларусам.

— Кожнае прадпрыемства ў Польшчы, дзе працуе больш за 25 чалавек, павінна забяспечыць працаўладкаванне 6% людзей з інваліднасцю. Працадаўцы, якія адмовіліся ўзяць на працу такіх супрацоўнікаў, штомесяц плацяць пэўную суму: гэтыя грошы ідуць на падтрымку працадаўцаў, працаўладкаваць людзей з інваліднасцю, — тлумачыць прадстаўнік Хельсінскага фонду па правах чалавека (Варшава) Яніна Класоўска. — Многія працадаўцы сёння аддаюць перавагу такім работнікам: яны адказна і дакладна выконваюць сваю працу, цэняць яе і не шукаюць іншых месцаў працаўладкавання.

27 гадоў у Польшчы існуе Фонд актыўнай рэабілітацыі, мэта якога — рэабілітацыя, хуткае аднаўленне інвалідаў-вазочнікаў і працаўладкаванне іх на адкрытым рынку працы. Дзякуючы дзейнасці фонду, многія інваліды-вазочнікі змаглі знайсці працу. Працаваць ім нельга, мабыць, толькі таксістамі.

— Пры пошуку працы да кожнага чалавека індывідуальны падыход. Можна выбраць дыстанцыйную працу. У іншым выпадку ўлічваецца тое, якую адлегласць чалавек можа пераадолець без праблем, аналізуецца, наколькі ён мабільны. Калі знаходзіцца адпаведнае месца працаўладкавання, з працадаўцамі вядуцца перамовы пра прыёму на працу інваліда-вазочніка, аказваецца садзейнічанне ў адаптацыі яго працоўнага месца. Працу знаходзяць нават людзі з максімальнай ступенню абязрушанасці, — распавёў прадстаўнік фонду Караль Паўляк.

Нашмат складаней знайсці працу людзям з псіхічнымі захворваннямі. Аднак і гэтае пытанне ў Польшчы навучыліся вырашаць.

— Працадаўцы асцерагаюцца рэцыдываў, таму неахвотна бяруць на працу людзей з псіхічнымі захворваннямі. Але такія людзі таксама хочуць прыносіць карысць грамадству, — распавядае сацыяльны работнік Эльжбета Коля. — Так нарадзіўся праект па зборы другаснай сыравіны (паперы, пластыка, шкла), у якім сёння занятыя 1400 чалавек. Нашы супрацоўнікі разумеюць, што іх праца важная для грамадства. Многія з іх перасталі саромецца незнаёмых людзей, сталі больш адкрытыя, таварыскія. Ім настолькі падабаецца праца, што яны не жадаюць сыходзіць у адпачынак, а калі камусьці неабходна прайсці лячэнне, то імкнуцца лячыцца амбулаторна, а не класціся ў бальніцу.

Першыя крокі да працы

Яшчэ адна ўразлівая група — людзі з інтэлектуальнымі абмежаваннямі, для якіх неабходны праграмы, якія ўлічваюць асаблівасці кожнага, а таксама магчымасць складання індывідуальнага плана пошуку працы і персанальнага суправаджэння ў працэсе гэтага пошуку.

Тры гады таму ГА «БелАДДІіМІ» ўпершыню ў Беларусі рэалізавала праект «Першыя крокі да працы», які прадугледжвае суправаджэнне і працаўладкаванне маладых людзей ад 18 да 31 года з сярэдняй ступенню інтэлектуальных і фізічных абмежаванняў, якія не маюць працоўных навыкаў. Такое суправаджэнне прадугледжвае прымацаванне да кожнага чалавека з інваліднасцю асістэнта па працаўладкаванні, які забяспечвае кансультацыі па пытаннях пошуку працы, дапамогу ў падрыхтоўцы падыходзячых вакансій, падрыхтоўку да сумоўя і суправаджэнне да працоўнага месца і на працоўным месцы. Гэта вельмі важны момант: часта маладыя людзі, што знайшлі працу праз Цэнтр занятасці, доўга на ёй не затрымліваліся. А ўсё таму, што не былі створаны ўмовы працы, а на працоўным месцы не было спецыяліста, які б ім даступна патлумачыў, што трэба рабіць...

— Гэта інавацыйны праект, дзякуючы якому атрымалася працаўладкаваць 35 чалавек з інваліднасцю 1 і 2-й груп, — адзначае асістэнт па суправаджэнні і працаўладкаванні Эдуард Шыпіцын. — Паколькі да гэтага нічога падобнага ў краіне не было, мы самі шукалі інфармацыю і вывучалі досвед іншых краін, перш за ўсё Польшчы, Германіі, Швецыі.

 Падводных камянёў Эдуарду Шыпіцыну давялося абыйсці нямала. Хоць у беларускім заканадаўстве ўжо няма паняцця «непрацоўная група інваліднасці», гэты стэрэатып да гэтага часу існуе, і МРЭК некалькім падапечным спачатку адмаўляў у рэкамендацыі на пэўныя віды дзейнасці.

— Але мы змаглі пераканаць экспертную камісію, што, напрыклад, нашаму кліенту з аўтызмам ідэальна падыдзе праца кур’ера: гэтая спецыяльнасць была дапісана ў графе «Рэкамендаваны прафесіі/спецыяльнасці», — распавядае Эдуард Шыпіцын. — У дачыненні да яшчэ адной нашай кліенткі, якая атрымала пасля траўмы інваліднасць з лёгкімі інтэлектуальнымі парушэннямі, МРЭК спачатку вынес рашэнне: дыягназ не дазваляе ёй выконваць абавязкі справавода. Аднак мы правялі дыягностыку, сабралі характарыстыкі з месца працы, хадайнічалі аб атрыманні рэкамендацый — і ўсё атрымалася!

У хуткім часе ў Брэсце і Брэсцкай вобласці пачнецца рэалізацыя беларуска-нямецкага праекта па працаўладкаванні людзей з асаблівасцямі псіха-фізічнага развіцця і фізічнымі абмежаваннямі, а таксама іх бацькоў, якія выйшлі на пенсію.

— Асаблівасць праекта ў тым, што ў ім разам з недзяржаўнымі арганізацыямі прымаюць удзел і дзяржаўныя, напрыклад, тэрытарыяльныя цэнтры сацыяльнага абслугоўвання насельніцтва, якія дапамагаюць шукаць удзельнікаў, — распавёў старшыня і заснавальнік фонду «Stiftung Miteinander» (Германія) Рудзігер фон Ханследэн.

Германія мае больш доўгую гісторыю па працаўладкаванні людзей з інваліднасцю, чым Беларусь. Першапачаткова там ішлі па шляху стварэння спецыяльных майстэрняў, дзе людзі былі адгароджаныя ад навакольнага свету. Вядома, кожная такая майстэрня імкнецца захаваць сваё існаванне, аднак у найбліжэйшай будучыні плануецца іх максімальна ліквідаваць, каб даць магчымасць людзям выйсці на вольнае рынак працы.

«Заўтра тваёй краіны», пераклад НЧ