«Ощетинившаяся глухомань». Лонгрыд Віктара Шэндэровіча аб Пуціне, вайне і гістарычнай адказнасці

Расійскі пісьменнік Віктар Шэндэровіч напісаў вялікі тэкст з глыбокай рэфлексіяй над тым, як Пуцін з халоднага цыніка з пагонамі палкоўніка КДБ пераўтварыўся ў крывавага дыктатара з імперскай ідэалогіяй.  А таксама — расійскім і ўкраінскім народах. І аб калектыўнай адказнасці расійцаў за вайну, якая (адказнасць) непазбежная. «НЧ» пераклаў тэкст і публікуе яго цалкам.

1.

Як гэта здарылася? Як амаль усё: паступова. Спачатку быў агульны (амаль) выдых палёгкі: замест старэнькага, хворага і дэградуючага прыйшоў малады, бадзёры, сучасны. У швэдары, нармальны такі, сціплы, без загагулін. Ну так, афіцэр спецслужбаў. Затое — памочнік Сабчака, мірабо нашага...

Галоўны выдых палягчэння, зрэшты, прыйшоўся на думку аб тых, якія з прычыны гэтага не прыйшлі: Зюганаў, Прымакоў, Лужкоў.

Альтэрнатывай Пуціну былі, прама сказаць, не гавелы — усіх гавелаў зачысцілі ў папярэдняе дзесяцігоддзе...

Здарылася б вайна з Украінай пры іншых персанальных раскладах пасля 2000 года? Па вектары, адказ на гэтае пытанне выходзіць цалкам станоўчым. Вайну з Украінай (як альтэрнатыву Чачні) генералы спрабавалі прадаць Ельцыну яшчэ ў 1994 годзе. За пару гадоў да прыходу Пуціна Севастопалем, горадам рускай славы, раптам публічна затрызніў Лужкоў: спрабаваў, шальмец, выйсці з гарадскога ўзроўню на федэральны. Прымакоў быў імперац сапраўдны, ідэалагічны — і як ні дзіўна, самым бяспечным для Украіны мог бы стаць камуніст Зюганаў: старое наменклатурнае бубніла ніколі не хацела нічога, акрамя кармушкі...

Але галоўнае — ніхто з гэтых дзеячаў проста не паспеў бы зрабіць нічога кардынальнага пры эвалюцыйным палітычным развіцці Расіі: з вялікай верагоднасцю, быў бы пераабраны. Свабодная (алігархічная, але канкурэнтная) прэса ў Расіі была рэальнай сілай, суды (карупцыйныя, але не падначаленыя Крамлю) працавалі, фальсіфікацый на выбарах не назіралася, а галоўнае — імперская матрыца адпускала краіну памалу, і народ ужо другі дзясятак гадоў прывучаўся да думкі, што гэта — яго краіна.

Усё гэта было зламана і выкінута ў сметніцу дзеля некалькіх персанальных гарантый бяспекі. Бо хто б ні прыйшоў да ўлады з праклятай тройцы, ён бы, вядома, пачаў з паказальных працэсаў над ключавымі фігурамі ельцынскага акружэння, уключаючы Таццяну Барысаўну. І, падобна, менавіта Таццяна Барысаўна стала тым кіпцікам, з-за якога наканавана было згінуць усёй птушачцы...

Восем гадоў таму, пасля Крыма і Данбаса, я напісаў тэкст «Нумарацыя Пуціных», які дазволю сабе працытаваць тут вялікімі кавалкамі, дадаўшы некаторыя свежыя назіранні.

«З таго часу, як ад пуцінскага рэжыму пачало смярдзець ужо за кіламетр, многія з тых, хто так ці інакш спрыялі ягонай першапачатковай легітымізацыі, прыйшлі да суцяшальнай для сябе высновы, што ўся справа ў мутацыі гэтага рэжыму.

Што быў нейкі першапачатковы Пуцін, падтрымліваць якога было дарэчы і не сорамна; потым (у раёне арышту Хадаркоўскага) раптам з'явіўся другі Пуцін, пасля Беслана — трэці, які потым ператварыўся ў чацвёртага, у Лужніках — і вось, нарэшце, пяты, ужо цалкам жудаснаваты Пуцін часоў анексіі Крыма, «даязджае» Расію, як Сабакевіч асятра. І гэта, вядома, нядобра...

«Хрэн зразумееш вашу сям'ю!» — як гаварылася ў старым анекдоце. То вам добра, то нядобра...

Мне, мабыць, не хапае паліталагічнай тонкасці, каб разгледзець гэта загадкавае мігаценне разнастайных Пуціных. Я з лета 1999 года назіраю аднаго і таго ж. Бессаромная наменклатура, якая зраслася з братвой, у дадзеным выпадку тамбоўскай, — класіка дзевяностых!

Прэзідэнцтва сваё (яшчэ ў пару фармальнага «прэм'ерства») ён прадказальна пачаў з крымінальшчыны. «Злоўжыванне ўладай» — самы нявінны з артыкулаў КК РФ, якія плачуць па «першапачатковым Пуціне» часоў «Курска», «разанскага цукру», выкрадання журналіста Бабіцкага і забойства незалежнага НТВ.

Забойства гэта суправаджалася не толькі шырокай адміністрацыйнай масленіцай: у тыя памятныя дні да мяне зайшлі невядомыя — і нічога не ўзяўшы, перавярнулі ўверх дном кватэру і пакінулі на падаконніку даволі дэманстратыўны адбітак бота. Гэта быў анонс новых правілаў гульні і апісанне магчымасцяў.

Следчы, канфузячыся, паведаміў мне, што злачынцы ўваходзілі праз дзверы, і шчыра прызнаўся, што шукаць іх — не будзе. «Вы ж разумееце...» — сказаў ён.

Я разумею. У адрозненне ад калектыву былых пуцінскіх адэптаў, якія разважаюць цяпер аб першапачаткова выдатным, а затым сапсаваўшымся Пуціне. Быў добры, стаў дрэнны. Такая бяда здарылася, ай-яй-яй. І калі ж яго такога, у цэлым ліберальнага, укусіла злая аўтарытарная фея?

Дыскутаваць няма аб чым. Пуцін не змяніўся, ён (за пятнаццаць гадоў) — усяго толькі выявіўся. І калі і апынуўся карысны грамадству, то менавіта як правакатар: паказаў нам усім цану («расчахліў», як кажуць сёння).

«Было ваша — стала наша», — з першай хвіліны не было ў новай улады іншай ідэалогіі! Што ЮКАС, што выбары, што Крым — адзін суцэльны хапок пад патрыятычныя камланні. Змянялася тактыка, раціраваліся партнёры і праціўнікі, і рыторыка лётала ад ліберальнай да гітлераўскай і назад, але ўсё гэта — віньеткі, прыватныя падрабязнасці разводкі, а не эвалюцыя.

Эвалюцыянавала пад пуцінскім кіраўніцтвам (у бок краіны-ізгоя) — Расія. А Пуцін які быў, такі і ёсць. Наша маральная канстанта, даруй Госпадзі».

Так я пісаў у 2014 годзе, а цяпер дазволю сабе не пагадзіцца з аўтарам. Бо Пуцін сапраўды змяніўся!

У студзені 2001 года, у складзе групы журналістаў НТВ, я сустракаўся ў Крамлі з цынічным халаднаватым адмарозкам — разумным, адэкватным, спрытным дэмагогам. У гэтага чалавека не было ідэалогіі, толькі рэфлексы. Але прырода не церпіць пустэчы, а псіхіка тырана — адчування ўласнай беззаконні і нікчэмнасці, і гэтая наменклатурная моль стала памаленьку мутаваць у гэтага цмока. Ідэалогія — з'явілася.

З мяжы нулявых і дзясятых Пуцін апынуўся ў руках калектыўнага ціхана шаўкунова, папоў і містыкаў, якія пачалі памаленьку тлумачыць таемнаму старшыні кааператыва «Возера» яго сапраўднае прызначэнне.

«Стары, што ты надзьмуў у вушы гэтаму агарку?» — пытаўся Луку герой п'есы «На дне». На жаль, нашаму лубянскаму агарку надзьмулі ў вушы не «верш Беранжэра», а поўны камплект дзяржаўных самаадчуванняў. У 2016 годзе ён ужо стаяў, з засяроджаным выглядам, у троне візантыйскіх імператараў, прымяраў гэтую справу на сябе.

Нам тады здавалася, што гэта дзіка смешна. А гэта аказалася дзіка, але ў выніку — зусім не смешна.

Мне здаецца, апошняй кропляй стала няўдалая — і цалкам раскрытая — спроба забойства Навальнага. Пасля яе піць баржомі стала ўжо зусім позна, і Пуцін стаў перад няхітрай унутранай развілкай: альбо ён злодзей і забойца, альбо рускі імператар, апошні аплот духоўнасці і ключ да выратавання Расіі ад заходняй заразы эт цэтэра.

Ці трэба казаць, які з варыянтаў хацеў убачыць у люстэрку Пуцін?

У два пандэмійныя гады ён, трэба меркаваць, канчаткова адсек ад сябе апошнія каналы інфармацыі, якія маглі пазнаёміць яго з рэальнасцю. І моцна падсеў на мовазнаўства (выкраслена) гісторыю. Прычым вельмі своеасаблівую такую гісторыю: без Ключэўскага, але з Мядзінскім. Вонкі з бункера ён так і не выйшаў — у ментальным сэнсе ўжо дакладна.

За тыдзень да вайны з Украінай я казаў, што яе быць не павінна, бо вайна не ў інтарэсах Пуціна — умелага рэкеціра, спрытнага тактыка... Што ён будзе працягваць нагнятаць пагрозы, вымаючы і хаваючы новыя ножычкі са сваёй бандыцкай кішэні. Але — агаворваўся я — усё ж такі прагнозы тут павінны даваць не палітолагі, а псіхіятры...

Мы ўсе відавочна недаацанілі менавіта псіхіятрычны бок справы, мы адсталі ад яго эвалюцыі, усё не маглі паверыць вачам... Мы думалі, ён сімулюе. А ён аказаўся сапраўдным буяным.

2.

Новы катастрафічны час, цішыня на зыходзе зімы 2022 года, аказаўся катастрафічным не толькі ў палітычным дачыненні.

Калі б маральны водападзел прайшоў у гэтыя дні толькі паміж забойцамі і іх ахвярамі, прыхільнікамі вайны і яе супернікамі, людзьмі двухсэнсоўнымі і людзьмі яснымі, — сітуацыю можна было б лічыць хоць і трагічнай, але этычна чыстай і нават карыснай у маральным дачыненні. Бо дабро і зло, чорт іх бяры, павінны быць выразна маркіраваныя, і «бірнамскі лес» рушыць на тырана не раней, чым яго несумяшчальнасць са светам будзе выяўлена людзям ва ўсёй відавочнасці...

Але, на жаль, мы самі (тыя, каго аб'ядноўвае нянавісць да тырана і яго смертазабойчай палітыкі) прымудрыліся ў гэтыя месяцы пасварыцца паміж сабой ці ледзь не да смерці.

Якіх толькі водападзелаў не выявілася раптам паміж намі: здраднікамі былі гучна абвешчаныя і тыя, хто з'ехаў, і тыя, што засталіся. Пасярод лібералізму парадаксальным чынам выявілася абуральная і цалкам масавая пагарда менавіта да свабоды — свабоды індывідуальнага выбару, індывідуальнай адказнасці...

Асобнай гутаркі ў гэтым сэнсе заслугоўвае катастрафічны разрыў паміж рускімі і ўкраінцамі. Гэтую размову я і пачну з усёй асцярожнасцю, старанна памаліўшыся сваім ліберальным багам.

Такім чынам, бачыце, якая справа: няма ні эліна, ні юдэя. Калі вы не згодныя з гэтым тэзісам, нам лепш расстацца ў гэтым месцы тэксту. Калі згодныя, пойдзем далей.

Няма, разумееце? — ужо два тысячагоддзі. А значыць, дзяліць людзей на рускіх, бельгійцаў, амерыканцаў і зімбабвійцаў (далей усюды) дарэчы толькі на пашпартным кантролі. А адзінкай маральнай ацэнкі можа быць толькі асобны чалавек — вось гэты чалавек, са сваім імем, прозвішчам і біяграфіяй! Усякае яго абагульненне да кучы з іншымі людзьмі (па любой прыкмеце) размывае дакладнасць маральнай ацэнкі, а ў перспектыве проста выкідвае вонкі ўсе правілы прыстойнасці.

Як толькі вы, у раздражненні ад нейкага імярэка і арыентуючыся на яго прыналежнасць да нейкай групы, перайшлі ад яго да гэтай групы і задалі сабе пытанне: якія наогул гэтыя рускія (габрэі, мусульмане, шатландцы, лекары, азіяты, геі, маўры...) — будзьце ўпэўненыя: вы зрабілі крок у бок пагрому! Ваша лютасць пераходзіць у рэжым устаноўкі «Град» і гатовая біць па плошчах.

Так значна прасцей, зразумела, — і калі вы шукаеце прастаты, то вам туды. Але калі вы шукаеце справядлівасці і чалавечай годнасці, то вам — бегам адтуль, ад гэтай забойнай прастаты.

Не, і пасля 24 лютага 2022 года людзі не дзеляцца ў маральным дачыненні да грамадзян Расіі і Украіны. І ні мова, ні грамадзянства чалавека, ні месца яго жыхарства па-ранейшаму не робяць яго ні лепш, ні горш.

Мова, грамадзянства і месца жыхарства чалавека робяць яго закладнікам ці ахвярай тых ці іншых драматычных (а часам трагічных абставінаў). Але маральны водападзел праходзіць не паміж маскоўскім праваабаронцам Аляксеем Горынавым і жыхаром Харкава, які моліцца над целам забітага сына. Ён праходзіць паміж імі — і тымі, хто вырак хлопчыка на смерць, а Горынава — на турэмнае зняволенне за словы праўды аб гэтай вайне.

Маральны водападзел праходзіць не паміж украінцамі і расійцамі (і не паміж еўрапейцамі і расійцамі), а паміж тымі, хто спрабаваў супрацьстаяць Пуціну — і тымі, хто дапамагаў яму ў гвалтаванні Расіі і захопе свету. Тымі, хто папярэджваў пра небяспеку — і тымі, хто (у Расіі, Украіне ці Еўропе) дзесяцігоддзі напралёт сядзеў на пуцінскіх бюджэтах і лабіраваў злодзеяў і забойцаў. Тымі, хто знаходзіў у сабе сілы глядзець у твар праўдзе — і тымі, хто адварочваўся сам і дапамагаў адварочвацца іншым...

А брудныя, паносныя і, называючы рэчы сваімі імёнамі, нацысцкія прамовы аб рабскім рускім народзе, якія я чытаю ў таварнай колькасці ў апошнія месяцы, — толькі пагаршаюць бягучую катастрофу. Яны адводзяць удар ад Пуціна і робяць яго пераможцам у подлай справе, якую ён задумаў. Я не думаў, што гэта трэба тлумачыць, але вось — трэба, аказваецца...

Пуцінская ўлада дзесяцігоддзі напралёт распальвала ў расійцах пагарду і нянавісць да ўкраінскага «неданароду» — і скончыла гэты сеанс ксенафобіі крывавай агрэсіяй.

Магутны адпор, які яна атрымала ад Украіны, — найцяжэйшы ўдар для пуцінскай імперыі. Але сустрэчная ўкраінская нянавісць, якая здэтанавала нянавісцю да ўсёй рускай культуры (і расійскага, даўно ўзятага ў закладнікі, народа) — салодкая булачка для кіруючых у Расіі нягоднікаў!

Ну зразумела! Калі па факце сваёй прыналежнасці да рускай культуры я павінен заткнуцца, то, выходзіць, мае рацыю Пуцін, і ўкраінцы ненавідзяць менавіта Расію, а не яго самога і яго дрэсіраваных оркаў. І калі я, па факце свайго расійскага грамадзянства, адказны за гэтую вайну разам з Кадыравым і Шайгу, — відаць, не так ужо яны і вінаватыя! Такі ўжо мы народ, расійцы, што зрабіць...

Лепшай адвакатуры для Пуціна не прыдумаць.

Скажыце: рабскі народ — карэйскі? Так? На поўнач ад 38-й паралелі — так, а паўднёвей — не? Што за херня, далібог.

У рабства да тыранаў траплялі сотні народаў, і супраціў заўсёды было маральным выбарам меншасці. Большасць жа, колькі памятаю, убудоўвалася ў любыя пейзажы і даволі шчасліва перачакала любую тыранію. Што пры Батыі ў Разані, што пры Гітлеры ў Парыжы... І на аднаго Васіля Стуса прыпадалі мільёны ўкраінцаў, якія выдатна перачакалі таварыша Шчарбіцкага з усім яго ленінскім палітбюро.

Можна зразумець украінцаў, гаворачых і пішучых сёння словы нянавісці? Можна. І, якраз зыходзячы з дакладнага разумення, паставіцца да гэтых слоў вельмі па-рознаму. Бо чалавекам маглі рухаць адчай і крык болю, а маглі — комплексы, які знайшлі выхад, і салодкае адчуванне беспакаранасці і рэваншу. А мог — і халодны наменклатурны разлік. Гэта вельмі розныя выпадкі — і ні пашпарт грамадзяніна Украіны, ні ўкраінскае прозвішча не робяць гэтую розніцу менш адчувальнай у маральным стаўленні.

Не абагульняйце і не абагуленыя будзеце.

Няма ні эліна ні юдэя! Чалавек адказвае толькі за сябе, свае словы і паводзіны — і толькі ў асабістай якасці можа быць адзінкай маральнай ацэнкі.

Але, спытаеце вы, куды ж падзець адказнасць народа за злачынствы, учыненыя ад яго імя? Не турбуйцеся, крот гісторыі капае марудна, і нацыянальная расплата — справа зусім непазбежная. Вось толькі (такая прыкрасць) няма ў ёй ні розуму, ні справядлівасці: гісторыю гэтыя матэрыі не цікавяць! На немцаў, не разбіраючы падрабязнасцяў, пачынаюць аднойчы падаць бомбы, а потым немцаў пачынаюць гвалтаваць і забіваць у пагромах — проста за прыналежнасць да нацыі Гітлера...

Непазбежны гэты жахлівы сляпы «адказ»? На жаль, гістарычна — амаль непазбежны, хоць і вельмі шматстайны (у гісторыі ёсць варыянты і акрамя бомбакідання). Ці вы хочаце прыняць у гэтым удзел, вось у чым пытанне.

На каго бог пашле, і хто з расійцаў (і як менавіта) заплаціць за тое, што меў няшчасце супасці з Пуціным у часе і грамадзянстве, — адзін бог і ведае. Але сотні тысяч расійцаў — плацяць ужо. Дзясяткамі тысяч жыццяў плаціць пуцінскі, ашуканы ім, электарат («гарматнага мяса» не шкада ў лічбах, але асобнага чалавека — шкада амаль любога). Выгнаннем, сацыяльнай маргіналізацыяй і засценкамі плацяць сотні тысяч тых, хто ніколі не галасаваў за Пуціна, выходзіў на пратэсныя мітынгі, сядзеў у аўтазаках... І мільёны людзей «стакгольмскага сіндрому» яшчэ абавязкова заплацяць за сваю ашчадную слепату пазней, — ніколі не бывала, каб цяжкі наркотык абыходзіўся без ломкі.

Параўноўваць гэтую гістарычную плату з мерай жаху, якую перажывае сёння Украіна, зразумела, не даводзіцца, але гаворка (мая) не пра прыярытэт у спагадзе і аказанні дапамогі, а аб драматычнай дадзенасці, у якую трапілі мы ўсе. І пра тое, як унутры ўсяго гэтага паспрабаваць застацца людзьмі — не атамізавацца, не аскоціцца, захаваць годнасць.

Дзясяткі мільёнаў расіян ні адзіным словам або жэстам не падтрымалі вайну. Гэтага мала? Так, для палітычных зменаў мала. Але цалкам дастаткова для таго, каб не вінаваціць іх у забойствах — як мінімум нароўні з сапраўднымі забойцамі, якія даўно ўзялі ў закладнікі ўсю краіну.

«Агульным выглядам авалодалі — давайце не прапускаць падрабязнасці» (с).

Расія сёння, па дакладным слове Льва Рубінштэйна, — «ощетинившаяся глухомань». Смяротна небяспечная здыхаючая імперыя, гатовая напрыканцы пусціць пад адхон увесь свет. Сцерці яе на ўсялякі выпадак з карты свету (разам з дзецьмі) — ідэя, вядома, багатая, але баюся, малавыканальная: нешта на гэтым месцы абавязкова будзе. І добра было б, каб з'явілася нешта чалавечае!

Працай у гэтым кірунку і занятыя сёння — пра запас — мільёны расійцаў, звонку ад Расіі і ўнутры яе. Занятыя па сваіх сілах і разуменні: адзінкі настойваюць на адчайным асабістым палітычным супраціве і ідуць у турму за свае перакананні, сотні тысяч працягваюць супраціў маральны — не прымаюць «дзеепрыметнікі буйвала», адваёўваюць (таксама з рызыкай для лёсу) прастору ўнутранай свабоды — вучаць, лечаць, валанцёраць, дапамагаюць Украіне словам і справай...

Так што дзякуй за пажаданне заткнуцца, але не. Хамства — не замена ні яснага розуму, ні сумленнага сэрца. І калі сёння гэта хамства лічыцца сведчаннем патрыятызму ўкраінскага — мне вельмі шкада. Спадзяюся, гэта ненадоўга.

Слава Украіне, адважна супрацьстаялай звар'яцеламу расійскаму імперыялізму. Слава яе абаронцам і вечная памяць загінулым. Кожны нармальны чалавек — хоць у Старой Русі, хоць у Новай Зеландыі — сёння на баку Украіны, і гэта ніяк не звязана ні з мовай, ні з пашпартам.

Выклік, які абрынуў на нас новы час, не ўнікальны для чалавецтва — амаль на нашай памяці быў 1940 год, год поўнага адчаю і ўрачыстасці зла. Усё ўжо было, проста цяпер гэта адбываецца з намі, «цяпер гэта з намі самімі...»

За ўсё чалавецтва не скажу, але сам я, аказваецца, паняцця не меў аб запасах зла і глупства ў ветлівай Айчыне, — хоць, здавалася б, ужо хто-хто, а я, хранікёр апошніх дзесяцігоддзяў жыцця гэтага скотапрыгоньеўска, павінен быў бы знаходзіцца ў поўным узбраенні. Але не — шок і разгубленасць, лютасць і бяссілле... Ведаю: не ў мяне аднаго.

Тым важней апора на простыя рэчы — салідарнасць, спачуванне, ясны розум, уменне аддзяляць збожжа ад пустазелля і дабро ад зла. Тым важней пушкінская «самостоянье чалавека, заклад велічы яго».