Абыякавасць і апатыя як гаранты бяспекі і незалежнасці

Да тэмы незалежнасці ў бягучым годзе ў сваіх выступах адзіны палітык звяртаўся неаднаразова. Але наколькі залежнасць пагражае незалежнасці? Дзіўнае і несур’ёзнае на першы погляд пытанне, на ўзроўні каламбуру. Аднак не ўсё так проста...

16 лістапада на нарадзе па пытанні ўдасканалення сістэмы кіравання беларускай энергетыкай адзіны палітык (АП) дапусціў агаворку, якую на першы погляд можна прыняць за агаворку па Фрэйду: «Яе (энергасістэмы) стабільнасць — гэта вельмі важны элемент бяспекі і незалежнасці дзяржавы».

Спадзяюся, няма патрэбы тлумачыць ролю энергетычнай сістэмы ў нацыянальнай эканоміцы. Але пры чым тут дзяржава? Перш, чым паспрабаваць адказаць на гэта пытанне, неабходна разабрацца з тым, які сэнс варта ўкладаць у паняцце «дзяржава», і з тым, які сэнс у гэта паняцце ўкладвае АП.

Колькі людзей, столькі і меркаванняў. Паводле аднаго з заснавальнікаў паліталогіі Макса Вебера (1864–1920), дзяржава — гэта «арганізацыя, якая працяглы час утрымлівае манаполію легітымнага гвалту ў рамках пэўнай тэрыторыі і якая ажыццяўляе рэгуляванне гаспадарчага жыцця на гэтай тэрыторыі».

У манаполіі беларускай дзяржавы на гвалт сумнявацца не даводзіцца. Зразумела, існуюць і пэўныя выключэнні. Перыядычна адбываюцца брутальныя затрыманні апазіцыйных актывістаў людзьмі ў цывільным і без прад’яўлення дакументаў. Але нешта мне падказвае, што гэта не бандыты, а супрацоўнікі сілавых структур, што маскіруюцца пад іх.

Што да рэгулявання гаспадарчага жыцця, дык беларуская дзяржава не толькі лічыць рэгуляванне ўсяго, што яшчэ ў стане варушыцца ў эканоміцы, сваім абавязкам, але і сама з’яўляецца галоўным гаспадарчым суб’ектам у краіне. У гэтым яна недалёка адышла ад свайго савецкага папярэдніка.

З дапамогай машыны часу перамесцімся бліжэй да сучаснасці, што дазволіць нам пазнаёміцца з меркаваннем амерыканскага эканаміста, нобелеўскага лаўрэата Дугласа Норта: «Дзяржава — гэта агенцтва па прадастаўленні паслуг «бяспека і правасуддзе» ў абмен на падаткі».

Тыя, каму пашанцавала кантактаваць з «беларускай дзяржавай для народа», што называецца, «жыўцом», больш недарэчнага вызначэння і ўявіць сабе не могуць. Гэта ў Амерыцы дзяржава, магчыма, і з’яўляецца крыніцай права, але мы жывем не ў Амерыцы, а ў геаграфічным цэнтры Еўропы. У нас суддзі ў сваіх рашэннях кіруюцца, у першую чаргу, справядлівасцю, і толькі потым ужо правам. У праве (законе), як неаднаразова тлумачыў АП, «усё не прапішаш». Акрамя таго, заўсёды варта памятаць пра тое, што СПРАВЯДЛІВАСЦЬ ляжыць у аснове нашай ідэалогіі.

І з падаткамі гісторыя не пра нас. Мы не будзем ладзіць рэвалюцыю пад лозунгам: «Не падаткаў без прадстаўніцтва!», як гэта зрабілі амерыканскія каланісты ў канцы XVIII стагоддзя. Не адчуваем мы патрэбы ў прадстаўніцтве, што не перашкаджае нам рэгулярна галасаваць на выбарах усіх узроўняў. Але, зноў жа, выбары ў нас — і не выбары зусім, а экзамены, на вынікі якіх тыя, хто галасуе, вось ужо чвэрць стагоддзя ніяк паўплываць не могуць.

Каб разумець прыроду беларускай дзяржавы, бессэноўна звяртацца да мысляроў Захаду. У сваіх працах яны апісвалі дзяржавы, чыя цывілізацыйная ідэнтычнасць фармавалася пад уплывам рымскага права, грэчаскай філасофіі і хрысціянскай рэлігіі ў яе заходняй трактоўцы. Канчатковы ж свой выгляд дзяржавы ў Заходняй Еўропе прынялі ў працэсе Рэнесансу, Рэфармацыі і Асветніцтва.

У сучаснай беларускай дзяржавы іншы генезіс (паходжанне). Вось ужо амаль тры стагоддзі яна фармуецца пад уплывам «нашай Расіі», таму ў пошуках адпаведнага вызначэння паняцця «дзяржава», нам варта разгарнуцца на 180 градусаў і працытаваць расійскага эканаміста Алега Грыгор’ева: «Дзяржава — не ёсць інструмент кіруючага класа, яна і ёсць той самы кіруючы клас».

Пагадзіцеся, не проста цяплей, а горача!

$ 10 мільярдаў — сума салідная

Вернемся да цытаты АП ад 16 лістапада: «Яе (энергасістэмы) стабільнасць — гэта вельмі важны элемент бяспекі і незалежнасці дзяржавы». Усё правільна. Усё лагічна. Агаворка па Фрэйду тут і побач не стаяла.

Беларуская дзяржава — гэта група асоб, якія займаюцца адміністрацыйным бізнесам дзеля дасягнення сваіх мэтаў. Ніякіх іншых мэтаў у дзяржавы такога тыпу няма і быць не можа. Групу гэтых асоб стан эканомікі ў цэлым і яе энергасістэмы ў прыватнасці, безумоўна, хвалюе, бо наўпрост уплывае на ўзровень персанальных даходаў і на магчымасць заставацца на чале адміністрацыйнага бізнесу.

Асноўная пагроза стабільнасці беларускай энергасістэмы была выразна пазначаная АП у Пасланні–2018, і звязаная яна з будаўніцтвам АЭС, самым маштабным ($10 мільярдаў) праектам у гісторыі Беларусі. Цытую: «Працуюць сотні навукоўцаў, тысячы спецыялістаў у сістэме Мінэнерга і Мінбудархітэктуры, а мне дагэтуль выразна ніхто не далажыў, як станцыя будзе ўбудаваная ў эканоміку краіны».

З дня гэтага неверагоднага прызнання прайшло паўгода. Ці дадалося выразнасці? Калі меркаваць па прэс-рэлізу лістападаўскай нарады, ураду яшчэ толькі трэба будзе распрацаваць «выразны і рэалістычны план пашырэння напрамкаў выкарыстання электраэнергіі ў прамысловасці, аграрнай сферы, транспарце, IT-сектары, ЖКГ, побыце і іншых галінах».

Такую задачу АП нарэшце ўсё ж паставіў, і гэта не можа не радаваць. Будаўніцтва АЭС ажыццяўляецца на крэдытныя грошы. $10 мільярдаў для беларускіх падаткаплацельшчыкаў — сума салідная паводле якіх-заўгодна мерак. Не група ж асобаў будзе расплачвацца са сваёй кішэні за непрадуманае рашэнне!

Беларусь — не Паўночная Карэя

Да тэмы незалежнасці ў бягучым годзе ў сваіх выступах АП звяртаўся неаднаразова. Але наколькі залежнасць пагражае незалежнасці? Дзіўнае і несур’ёзнае на першы погляд пытанне, на ўзроўні каламбуру. Аднак не ўсё так проста.

Возьмем, напрыклад, Сінгапур. У 2017 годзе з ВУП на душу насельніцтва ў $ 89 276.25 ён займаў трэцяе месца ў сусветным рэйтынгу (па парытэце пакупніцкай здольнасці). Беларусь з $ 17 836.89 і 72-м месцам і побач не стаяла. Па долі экспарту да ВУП Сінгапур саступаў толькі Ганконгу — 187.64% і 219.62% адпаведна. У Беларусі гэты паказчык у мінулым годзе быў роўны 57,2%.

Але чым вышэй доля экспарту да ВУП, тым больш значная і залежнасць эканомікі ад знешніх фактараў. Адсюль выснова: хочаш быць незалежным, узвядзі «жалезную заслону» і варыся ва ўласным соку. Паўночная Карэя так і зрабіла. Яна з’яўляецца бясспрэчным сусветным лідарам па ступені незалежнасці. Аднак няма ліха без дабра, як і дабра без ліха, імя якому «голад».

Пасля распаду СССР, галоўнага спонсара паўночнакарэйскай самабытнасці, краіна рэгулярна балансуе на мяжы галадамору. Але з працягнутай рукой яе правадыр па свеце не ходзіць. Наяўнасць ядзернай зброі і балістычных ракет дазваляе яму атрымліваць міжнародную дапамогу шляхам шантажу.

Ці можна лічыць Паўночную Карэю незалежнай (самастойнай) дзяржавай? Адказ на гэта пытанне неадназначны. «Самастойная дзяржава, — тлумачыць расійскі паліттэхнолаг Цімафей Сяргейцаў, — гэта тая, якая можа рэалізоўваць палітыку, накіраваную на карысць сваёй тэрыторыі і насельніцтва. У гэтым сэнсе, калі ў вас мэты зыходзяць са свайго насельніцтва, са сваёй тэрыторыі, — вы самастойныя, вы можаце лавіраваць, уступаць у тыя ці іншыя ўзаемадзеяння. Але калі вы пачынаеце праводзіць пэўную палітыку, якая свае асноўныя мэтавыя сэнсы мае вонкі, — тады вы тэрыторыя пад пратэктаратам...»

Чыім-небудзь пратэктаратам тэрыторыя Паўночнай Карэі, безумоўна, не з’яўляецца, аднак маюцца вялікія сумневы ў тым, што Кім Чэн Ын праводзіць палітыку ў інтарэсах насельніцтва, што не перашкаджае насельніцтву быць лаяльным ужо да трэцяга прадстаўніка сямейства Кімаў.

Беларусь — не Паўночная Карэя. Адбіваецца ўплыў Еўропы, таму сваё права на ўладу група асоб (дзяржава) увесь час павінна апраўдваць праз сацыяльныя выплаты. Але сваіх грошай у дзяржавы няма. Яна раздае тое, што забірае ў насельніцтва ў выглядзе падаткаў або ў выглядзе рэсурсаў натуральнага паходжання. Такую палітыку прынята называць «патэрналізмам». У яе аснове ляжыць сацыяльны кантракт «лаяльнасць у абмен на рост даходаў».

Але патэрналізм — задавальненне не з танных, і таму ва ўмовах скарачэння «кармавой базы» лаяльнасць усё часцей даводзіцца замяняць на абыякавасць і апатыю, што дасягаецца шляхам падрыву магчымасці супрацоўніцтва грамадзян паміж сабой. Нічога новага і арыгінальнага ў гэтым няма. Максіму «падзяляй — і ўладар» не АП прыдумаў. Яе актыўна эксплуатавалі яшчэ кіраўнікі Старажытнага Рыма.

У атамізаваным грамадстве ва ўмовах татальнага недаверу розныя сацыяльныя групы, «саслоўі» і «карпарацыі» ўступаюць у барацьбу з дзяржавай і адна з адной не за свабоду і роўнасць магчымасцяў, а за кавалкі пірага са стала дзяржаўнага патэрналізму. Так званыя «канструктыўныя структуры грамадзянскай супольнасці» (БРСМ, ФПБ і падобныя да іх) выключэннем з агульнага правіла не з’яўляюцца. Тым больш, што на двары снежань — час актыўнай працы над Бюджэтам–2019.