Шэрлак Холмс, якую мы заслужылі

Кнігу я «Прыду за табой у аўгусце» я прачытала, як і «паложана», у жніўні або пачатку верасня 2018 года, калі яна толькі выйшла, выклікаўшы розгалас як моваю напісання, так і загадкавасцю аўтар(кі). А вось за другі раман з серыі — «Сакрэт фірмы» — я ўзялася ўжо ў чэрвені 2019 года, калі быў зацверджаны поўны спіс Прэміі Гедройца.

Давялося брацца за Камілу Цень як найхутчэй, бо само зацверджанне яе раманаў для разгляду выклікала занепакоенасць у… назавём гэта «лінгвістычнай супольнасцю». Ці вартыя творы на трасянцы насіць гордае званне «белліту»? Была пагроза, што сябры журы мусяць неяк рэагаваць на закіды ў правамоцнасці ўдзелу ў прэміі гэтых дзвюх пазіцый. Але тут каардынатары «Гедройца» звярнулі ўвагу, што ISBN, нададзены электронным выданням Камілы Цень, кваліфікуе іх як выданні на беларускай мове. Пытанне, такім чынам, пераадрасавалася выдаўцу кніг і Нацыянальнай кніжнай палаце Беларусі, а мы змаглі заняцца тым, дзеля чаго, уласна, сабраліся — літаратурай. І хоць ніводная з кніг, пра якія гаворка, не прайшла нават у лонг-ліст літаратурнай узнагароды, водгук пра іх займае пачэснае месца ў маім чытацкім дзённіку па выніках «лета з “Гедройцам”».
***Каміла Цень. Я прыду за табой у аўгусце. — Электронная кнігарня Янушкевiч, 2018Каміла Цень. Сакрэт фірмы. — Электронная кнігарня Янушкевiч, 2018
«Сакрэт фірмы» і я «Прыду за табой у аўгусце» трэба разглядаць як дыптых, але відавочна, што аўтар(ка) (невядома, які гендэр схаваны пад псеўданімам) робіць задзел на серыю дэтэктыўных аповесцяў. Перад намі сучасная мінская «шэрлакіяна» — ніша пакуль заставалася незанятай. Адсылкі да класічнага дэтэктыву як жанру відавочныя: «Сакрэт фірмы» запазычвае завязку з апавядання Артура Конан Дойла «Саюз рыжых» хоць развязку мае сваю, арыгінальную. Магчыма, нейкая класічная першааснова маецца і ў першай аповесці, з «аўгустам», але я яе не разгадала. Кантралёрша Зінаіда Юр’еўна і ейны напарнік у рэйдах Гаркавы — каларытная пара «следчых», у якіх чытач пазнае і народныя тыпажы, і дуэт «Холмс — Уотсан».

Як выдавецкі праект, гэты дыптых пакуль выглядае сімпатычна: невялікія па аб’ёме аповесці, якія публікуюцца з сезоннай прывязкай часу дзеяння да часу публікацыі (першая выйшла ўлетку, другая — зімою). Думаецца, менавіта электронны фармат дазваляе рабіць укіды аператыўна, Каміла Цень пакуль адна з нямногіх аўтарак, якая спрабуе сыграць на магчымасцях электроннай кнігарні. Станоўчае ўражанне стварае і актуальнасць тэксту ў цэлым. Гіпермаркет «Бруснічка», часопіс «Наша гісторыя» — гэта рэаліі 2017-2018 гадоў. Чытаць беларускую кнігу, у якой згадваецца нешта свежае, калі прызвычаілася да заляжалых рукапісаў з рэаліямі канца дзевяностых ці пачатку нулявых, кепска замаскаваных пад «сёння» — гэта вельмі незвычайныя і хутчэй прыемныя адчуванні.

Мінск у творы пазнавальны: натуральны і плюшавы, без постмадэрнісцкіх канцэптаў ды іншых наваротаў. У «Сакрэце фірмы» любоўна апісаны пасёлак Трактарнага заводу. Наўрад ці гэта нітка, якую падае нам Каміла Цень, каб мы маглі раскрыць яе рэальную асобу (хто з мінскіх пісьменнікаў толькі ні жыве «на Трактары»!), але гэта ўдала выкарыстаная рыса жанру дэтэктыву з лакальным каларытам. Мы павінны жыва ўяўляць горад ці мясцовасць, у якой адбылося злачынства.


Першая кніга Камілы Цень напісаная цалкам на трасянцы, другая мае трох наратараў і тры часткі на трох літаратурных мовах: беларуская, трасянка, руская. Сам факт выкарыстання трасянкі як мовы нарацыі ў беларускай кнізе выклікаў абурэнне пурыстаў і заадно прыцягнуў чытацкую ўвагу да кнігі. Я не кампетэнтная даваць сацыялінгвістычную ацэнку мове твораў. Але магу сведчыць, што з гледзішча паэтыкі кожнае слова там на сваім месцы: беларусізмы ў рускіх фразах, русізмы ў беларускіх, сам ансамбль кожнага сказу. Мовы ў гэтых творах — роўнапраўныя дзейныя асобы. Метамоўныя развагі гучаць з вуснаў ці не кожнага героя, а знакамітая стылістычна-эстэтычная дылема маладога пакалення, як апісваць сучасную беларускую рэчаіснасць па-беларуску, калі ў жыцці асноўная мова — руская, здаецца, вырашаная. З мімезісам тут усё ў парадку.

А вось з дэтэктыўнай лініяй усё не так проста. Развязкі абедзвюх аповесцяў мала прадуманыя, ёсць шмат нестыковак. У «Сакрэце фірмы» дык наўпрост бракуе апошняга раздзелу, які дасць чытачам адказ на асноўныя загадкі твору: што значыў надпіс у «туалеце», якія і да чаго там былі лічбы і г.д. Кульгае і псіхалагізм злачынства і галоўнае, псіхалагізм учынку яго ключавой удзельніцы. Так што як да дэтэктываў да гэтых твораў застаюцца пытанні. Як я для сябе даўно сфармулявала, бывае добрая літаратура і добры дэтэктыў. Ідэальна, калі тое і другое супадае ў адным творы — тады мы маем, напрыклад, «Імя ружы». Але, як паказвае сусветная практыка, аўтары добрых дэтэктываў мала напружваюцца з літаратурным кампанентам — піпл усё схавае. З іншага боку, як бы ні шчыравала Каміла Цень над формай, недасканаласць дэтэктыўнай асновы — істотны мінус ёй напісанага. Відавочна, што аўтарка ставіць перад сабою найперш мастацка-эстэтычныя задачы, а дэтэктыўны складнік тут выступае хутчэй вабам для шырокай аўдыторыі.

…Здавалася, пры чым тут фемінізм? Героі, слава-це Госпадзе, не разважаюць на гэтую папулярную тэму нават у рэжыме побытавага хэйтспічу, які б натуральна гучаў з вуснаў жывапісаных Камілай Цень персанажаў. Затое абодва творы праходзяць тэст гэтай самай цёткі, імя якой я ўвесь час забываю… Сяброўкі падказваюць: тэст Элісан Бэкдэл, названы ў гонар амерыканскай карыкатурысткі, аўтаркі жарту пра тое, што фільм можна лічыць гендарна неперадузятым, калі ў ім ёсць сцэна, дзе два жаночыя персанажы размаўляюць міжсобку, і размова не тычыцца мужчын. (І, дадаюць некаторыя, дзе абедзьве жанчыны названыя па імёнах). Сёння гэты жарт зрабіўся амаль сур’ёзным крытэрам, па якім любы мастацкі твор ацэньваюць на адпаведнасць феміністычнай павестцы… І наагул: неплакатны, недэкларатыўны персанаж Зінаіды Юр’еўны падаўся мне гаркавай іроніяй з беларускага постсавецкага «матрыярхату» (які насамрэч ёсць падшэўкай беларускага постсавецкага патрыярхату), калі жанчына ўсё на сабе цягне сама і павінна ўсё вырашаць, і дома, і на працы, і, як бачым, у крыміналістыцы, раз ужо міліцыя тут бяссільная. Так ці іначай, гэтая гераіня чапляе за жывое, і хочацца выказаць спадзевы на новыя сустрэчы з ёю пры новых невытлумачальных акалічнасцях у пазнавальных дэкарацыях Мінску і яго прыгарадаў.