Станкевіч: «Рабіць з сябе ахвяру — гэта тупіковы шлях як для чалавека, так і для народу»

Беларусы павінны вяртаць сабе гістарычную памяць. Беларусам трэба памятаць сваю гісторыю, дакументаваць. Але пазіцыя ахвяры — вельмі дрэнная пазіцыя, яна не мае на ўвазе актыўнага дзеяння. Гэта гістарычны пройгрыш. Лепш гэтую траўму прапрацоўваць. Мы павінны вяртаць сабе памяць. Гэта і будзе наш выхад з пазіцыі ахвяры.

У рамках спецпраекта «Вытокі» «Салідарнасць» аналізуе нацыянальны характар і спрабуе знайсці адказы на пытанні аб тым, хто такія беларусы, чым мы адрозніваемся ад іншых і які лёс чакае нашу нацыю. Сённяшні суразмоўца — даследчык савецкіх рэпрэсій, каардынатар ініцыятывы «Кабылякі: расстраляныя ў Оршы» і дырэктар Беларускага інстытута публічнай гісторыі Ігар Станкевіч.

— Вы з'ехалі з Беларусі ў жніўні 2020-га, пасля катаванняў у РУУС у першыя тыдні выбараў, і вось ужо 4 гады жывяце ў Варшаве. Напэўна даводзіцца параўноўваць палякаў і беларусаў. Наколькі мы наогул розныя?

— Вельмі розныя. Мяне здзіўляе стаўленне палякаў да ўласнай гісторыі. Да іх узроўню нам яшчэ вельмі далёка.

Я гэта зразумеў, яшчэ калі пачаў вывучаць гісторыю сваёй сям'і. У канцы 1990-х гадоў я захапіўся генеалогіяй, даведаўся, што тры браты маёй прабабулі былі ў Першую сусветную малодшымі афіцэрамі царскай арміі, а потым перайшлі ў польскую армію і сталі польскімі афіцэрамі. Пасля адзін стаў скульптарам, ён і яшчэ адзін брат загінулі ў Варшаўскім паўстанні. Я апублікаваў артыкулы пра іх — і нечакана мне пачалі пісаць з Польшчы, прасілі падзяліцца дакументамі.

Але больш за ўсё здзівіла, калі мне даслалі фатаграфіі аднаго з братоў у ваенным мундзіры — «Глядзіце, гэта ж ваш сваяк». Я быў у шоку. Кажу: «Адкуль у вас гэтыя фота»? — «А мы цікавімся гісторыяй падраздзялення, дзе служыў ваш сваяк». Гэта значыць, людзі цікавяцца такой мікрагісторыяй!

Напрыклад, у Катавіцах ёсць музей у памяць аб расстраляных рабочых у снежні 1981 года. Тады ў Польшчы было ўведзена ваеннае становішча, рабочыя масава выступалі супраць такога рашэння камуністычных уладаў, месцамі ўспыхвалі забастоўкі.

Адна з такіх забастовак была ў Катавіцах на шахце «Вуяк». Супраць шахцёраў кінулі атрад ЗОМА (такі аналаг беларускага АМАПа). Быў адкрыты агонь на паразу. 9 чалавек загінулі, 20 былі параненыя. І цэлы музей — менавіта пра гэтую падзею.

У Гданьску ў 1970 годзе камуністы расстралялі рабочых суднаверфі. На месцы трагедыі ўсталяваны велізарны Мемарыял загінулым суднабудаўнікам.

Ёсць цэлы цэнтр, прысвечаны тэме польскай «Салідарнасці» — антысавецкага прафсаюза. У Варшаве я праводжу беларускія сустрэчы на пляцоўцы адной з найстарэйшых арганізацый «Карта», якая таксама ўзнікла ў 80-х гадах на хвалі «Салідарнасці». І ўжо больш за 40 гадоў «Карта» робіць гіганцкую працу па зборы і публікацыі дакументаў, успамінаў і архіваў. Іх аднайменны штоквартальнік карыстаецца вялікай папулярнасцю ў спецыялістаў і аматараў гісторыі. 

Нават проста паглядзець на тое, як палякі ставяцца да месцаў памяці. У Варшаве некалькі сотняў мемарыялаў, якія пазначаныя як «месцы, асвечаныя крывёю палякаў» падчас вайны. І самае дзіўнае, людзі перыядычна прыносяць сюды кветкі, запальваюць свечкі. Прычым самі, без разнарадак і ўказанняў зверху. Тут культура памяці зусім іншая.

Пры гэтым палякі не толькі ведаюць сваю гісторыю, але і не замоўчваюць складаныя моманты. Напрыклад, 1 жніўня адзначалася 80-я гадавіна Варшаўскага паўстання. З аднаго боку, гэта нацыянальная памяць, гонар, а з другога — катастрофа, бо рашэнне аб пачатку паўстання было даволі супярэчлівым і прывяло да вялізных чалавечых страт і знішчэння Варшавы. І польскія гісторыкі вядуць публічныя дыскусіі, абмяркоўваюць, ці была гэта памылка ці ахвяры былі апраўданыя.

А ў нас паспрабуй казаць пра нешта падобнае, напрыклад, пра забойства гаўляйтара Беларусі Вільгельма Кубэ, наступствы гэтага забойства для мірнага насельніцтва, абмяркоўваць нямецкую акупацыйную палітыку не ў тонах афіцыйнай прапаганды — абвінавацяць у «адмаўленні генацыду беларускага народа» і ўлепяць «крыміналку».

— А адкуль, па-вашаму, у палякаў такое стаўленне? І чаму ў нас не так?

— Пасля акупацыі Рэчы Паспалітай, часткай якой было і Вялікае Княства Літоўскае, у канцы ХVІІІ стагоддзя тут тройчы ўспыхвалі антырасійскія паўстанні, у якіх, удзельнічала і наша шляхта. Расійскія ўлады тапілі паўстанні ў крыві. 

Пасля чарговага няўдалага выступу палякі зразумелі, што ўзброены супраціў вядзе да каласальных страт, у першую чаргу гіне нацыянальная эліта.

Тады яны пайшлі па шляху адукацыі і асветы. Яны захоўвалі гістарычныя легенды, перадавалі гісторыю ў літаратуры, жывапісе. Так, Генрык Сянкевіч папулярызаваў польскую гісторыю ў сваіх раманах. Ці ўспомніць эпічныя палотны ўлюбёнага ў гісторыю мастака Яна Матэйкі — на яго карцінах шмат падзей нашай сумеснай з палякамі гісторыі.

Усё гэта вельмі моцна ўплывала на ўспрыманне і будзіла адчуванне прыналежнасці да асаблівай нацыі з асаблівай гісторыяй, чаго, на жаль, у нас, у Беларусі, не назіралася. На афіцыйным узроўні хіба што падсвечваліся нейкія фрагменты Другой сусветнай вайны, якую называлі «Вялікай Айчыннай».

Але часта складваецца ўражанне, што афіцыйная гісторыя Беларусі пачынаецца ад стварэння калгасаў, у лепшым выпадку ад 1919 года — моманту абвяшчэння БССР. А да гэтага накшталт як нічога і не было ці гэта была не наша гісторыя ці наша, але ў складзе Расійскай або Савецкай імперый.

Мы дрэнна ведаем сваю гісторыю. Нам дагэтуль складана сфармаваць уяўленне пра саміх сябе: хто мы, адкуль, чым адрозніваемся ад украінцаў, палякаў, літоўцаў, дзе нашы сапраўдныя нацыянальныя сімвалы, а дзе навязаныя.

Нам яшчэ шмат чаго трэба зрабіць. Асабліва ў перапрацоўцы таго вопыту, які мы здабылі ў 2020 годзе, а таксама на працягу апошніх 30 гадоў незалежнасці. Шмат усяго ў нас не адрэфлексавана, не прагаворана.

— А калі казаць пра рысы характару, то наколькі тут мы розныя?

— Я магу сказаць на побытавым узроўні. Па-першае, калі ты трапляеш у Польшчу, вельмі здзіўляе ветлівасць. З табой вітаюцца ў ліфце, у пад'ездзе, табе ветліва, без грубасці і хамства адказваюць у краме. Адна з маіх дачок адзначала, што гэта нязвыкла пасля Беларусі.

У нас у лепшым выпадку ты сустрэнеш абыякавасць, у горшым — агрэсію. А апошнім часам, з улікам агульнай атмасферы рэпрэсій, думаю, стала яшчэ больш складана.

Таксама магу сказаць па сваіх адчуваннях, што палякі больш абураюцца, калі іх нешта не задавальняе. Напрыклад, на працы. Вось калі цябе як беларуса тут стануць ушчамляць або дыскрымінаваць, то большасць нават не будзе спрабаваць дамагацца справядлівасці. Гэта не ў нашай культуры. У людзей няма такога досведу.

— То-бок вось гэты стэрэатып, што беларусы ціхія, забітыя, гатовыя працаваць і прыстасоўвацца да любых умоў, адпавядае рэчаіснасці?

— Працавітыя, так. Ціхія, так. Скажу яшчэ, што нам не хапае салідарнасці, якая ёсць у палякаў. Мы чамусьці дрэнна салідарызуемся, складана аб'ядноўваемся, хоць ёсць і прыклады, якія натхняюць.

— А ці не абумоўлены такія паводзіны тым, што беларусаў на працягу многіх стагоддзяў неміласэрна знішчалі — з дапамогай войнаў, рэпрэсій, пра што кажуць многія гісторыкі?

— Палякаў таксама знішчалі. Прычым не менш, чым беларусаў. Але я шматкроць назіраў, што, калі чалавек з Беларусі трапляў у Расію, ён вельмі хутка станавіўся расейцам. Ну а што, вонкава ты не адрозніваешся, моўных бар'ераў ніякіх. Гэтак жа хутка ён паланізаваўся, раствараецца сярод палякаў, калі трапляў у Польшчу. І гэта вельмі было прыкметна да 2020 года, калі, па сутнасці, не было беларускай дыяспары.

2020 год моцна змяніў сітуацыю. Многія сталі ганарыцца, што яны беларусы. У нас з'явілася дыяспара. Да ўзроўню польскай, калі дыяспара становіцца важным фактарам уплыву на ўнутраную палітыку, носьбітам каштоўнасцяў і культурных традыцый, гістарычных ведаў, мы пакуль не дацягваем. Але мы ў пачатку шляху.

— А што-небудзь пазітыўнае пра беларусаў можна сказаць?

— Я ўжо казаў, што беларусы — гэта працавітыя пчолкі. Пра нас добра адгукаюцца. Палякі любяць наймаць беларусаў на працу, кажуць, што з намі менш праблем, мы вельмі выканаўчыя, дысцыплінаваныя і непатрабавальныя.

— Ну таксама сумніўны камплімент. Тое, што ішачым і маўчаць, вядома, навакольным можа быць у радасць, але нам-то самім — сумняваюся.

— Пра беларускую працавітасць я чуў і ў Расіі. Аднак я б не разглядаў гэта, нібыта мы ішачым, што мы вось парабкамі пайшлі да пана.

Вядома, любы працадаўца імкнецца выкарыстоўваць нашу працавітасць і неканфліктнасць па максімуму. Але зноў жа, усё залежыць ад людзей. Калі ў цябе ёсць пачуццё ўласнай годнасці, калі ты не гатовы мірыцца з тым, што цябе зневажаюць, абясцэньваюць, мала плацяць — не варта ныць, рабі што-небудзь: змагайся, даказвай, спрачайся, імкніся, змяняй працу ўрэшце.

Самі палякі пра сябе кажуць, што яны ўсім заўсёды незадаволеныя. Гэта добрая ці дрэнная рыса? Зразумела, што з пункту гледжання тых, на каго скардзяцца, гэта дрэнна. А з пункту гледжання развіцця грамадства — гэта добра, значыць, ты бачыш перспектыву, імкнешся нешта змяніць, на нешта паўплываць.

Успомнім гісторыю антысавецкага супраціву ў Польшчы. Выступленні і забастоўкі пракатваліся ў 1956, 1968, 1970, 1976, 1980–1981 гадах. У іх удзельнічалі ўсе слаі грамадства — рабочыя, настаўнікі, студэнты, прафесары. Нярэдка яны заканчвалася ахвярамі. Але ў цэлым гэта рухала краіну і грамадства наперад.   

Так і з беларусамі. Тое, што можа здавацца пазітыўным, у іншым разрэзе, пад іншым вуглом гледжання можа выглядаць негатыўным і наадварот. І беларусы вартыя добрага жыцця ў сваёй краіне.

— Многія даследчыкі савецкіх рэпрэсій адзначалі, што менавіта беларусам дасталася ў гэты перыяд больш за ўсё і наша нацыя дагэтуль перажывае траўму 1930-х.

— Складана сказаць, наколькі беларусам дасталася больш, чым іншым народам падчас рэпрэсій. Напрыклад, голаду ў 1920–1930-х гадоў у такіх маштабах, як ва Украіне, Паволжы ці Казахстане, у нас не было. Інтэлігенцыю выразалі — так, гэта факт, сялянства знішчалі — несумненна. Так гэта было не толькі ў Беларусі.

У нас былі масавыя дэпартацыі, але ў нас не вывозілі ўвесь народ, як, напрыклад, чачэнцаў або крымскіх татараў. Наогул мне здаецца, рабіць з сябе ахвяру — гэта тупіковы шлях як для чалавека, так і для народа.

Несумненна, трэба памятаць сваю гісторыю, дакументаваць. Але пытанне, што мы з гэтым робім потым: калі сядзім і аплакваем сябе — гэта тупік.

Вось у Расіі за апошнія 30 гадоў працы з'явілася велізарная колькасць помнікаў, кніг, дакументаў пра рэпрэсіі, апублікаваныя спісы рэпрэсаваных. Да нядаўняга часу дзейнічала некалькі тэматычных праектаў. Некалькі самі ператварыліся ў мішэнь для рэпрэсій.

Ва Украіне адкрыты архівы СБУ, да расійскага нападу таксама вялася велізарная праца па ўвекавечанні памяці пра рэпрэсіі, пра Галадамор. Там гэтай тэмай займаліся навукоўцы, гісторыкі, актывісты. Яны абаранялі дысертацыі, праводзілі даследаванні, адкрывалі цэнтры.

У Беларусі працы такога маштабу і на такім узроўні не было і блізка. Зразумела, што стаўленне дзяржавы да гэтай тэмы ў нас іншае, улады замятаюць тэму пад дыван, робяць выгляд, што рэпрэсій не было. Цяперашні тэрор яны таксама тэрорам не лічаць. 

Так, у нас праблема, што закрытыя архівы. Але ж былі спробы працаваць з гэтымі архівамі яшчэ ў 1990-я. Тая ж Таццяна Процька змагла трапіць у архіў КДБ і выдавала матэрыялы. Гісторык Ірына Раманава апублікавала кнігу з дакументамі 1929–1939-х гадоў — велізарны фаліянт. Там столькі дакументаў і фактаў, якія не даследаваны і якія падсвятляюць вельмі цікавыя аспекты нашай гісторыі.

Архівісты мне распавядаюць, што ў Нацыянальным архіве шмат адкрытых раней засакрэчаных фондаў. Але яны мала даследаваны.

А гэта ўсё неабходна рабіць. Мы павінны вяртаць сабе памяць. Гэта і будзе наш выхад з пазіцыі ахвяры.

— Так, можа, нашы паводзіны ў плане гістарычнага забыцця як раз і тлумачыцца тымі самымі рэпрэсіямі. Можа, таму мы стараемся забыцца, не высоўвацца, не ўспамінаць пра тое, што кагосьці там пастралялі, таму што адчуваем небяспеку на генетычным узроўні.

— Тады ў мяне пытанне. А чаму габрэі не забыліся — іх жа стралялі яшчэ больш? А чаму палякі не забыліся — падчас акупацыі іх знішчалі не менш?

Не ведаю, чаму так. Вядома, у Польшчы таксама была такая ж тэндэнцыя забыцца, таму што гэта можа быць небяспечна, але людзі ўсё роўна нейкім чынам захоўвалі памяць пра гісторыю.

Магчыма, наша забыццё — гэта спадчына бязлітаснага бальшавізму. Усё ж камуністычны тэрор у Польшчы быў не такі люты і працяглы, як у Савецкім Саюзе. У нас, каб пазбегнуць негатыўнага ўплыву на твой лёс, кар'еру бяспечней было забыцца цалкам або сказіць гісторыю, тое, што адбывалася ў тваёй сям'і, таму што любы аспект мог не сёння, так заўтра вельмі моцна паламаць табе жыццё.

У майго бацькі была версія смерці яго бацькі, майго дзеда. Яна абвяшчала, што ў ліпені 1941 года дзеда мабілізавалі, але неўзабаве ён трапіў у палон і прапаў без вестак. Гэта зафіксавана ў дакументах, якія я знайшоў у адкрытых базах дадзеных. Бацька збіраў і падпісваў гэтыя паперы. Там быў яго почырк.

Пры гэтым, каб вы разумелі, бацька нарадзіўся ці то ў снежні 1942-га, ці то ў студзені 1943 (у яго наогул тры даты нараджэння — дзве пазначаны ў дакументах і адно вуснае згадванне). У любым выпадку, ён нарадзіўся не праз 9 месяцаў пасля таго, як дзед прапаў без вестак, а значна пазней. Хіба гэта магчыма? Але, мабыць, усіх задавальняла гэтая версія, паколькі бацька змог з простага вясковага хлопца дарасці да высокіх кар'ерных пазіцый.

Пры гэтым была і неафіцыйная версія, якую бацька распавядаў у сямейным коле. Па ёй дзед мой збег з палону, вярнуўся дадому, зрабіў майго бацьку і нават зарэгістраваў яго ў акупацыйнай адміністрацыі — нядаўна мне даслалі такі дакумент. Але прыкладна ў 1943-м годзе дзеда пагналі на працу ў Германію. Бацька сцвярджаў, што па дарозе дзед памёр недзе пад Беластокам. Але і тут ён недагаворваў.

А нядаўна мне адна жанчына даслала дакументы на сваіх бабулю і дзядулю. І там вельмі блізкая гісторыя. Дзед быў афіцэрам Чырвонай Арміі, трапіў у палон у 1941 годзе пад Смаленскам, збег, прыйшоў у нейкую вёску, пажыў, зрабіў дзяцей, а потым яго забралі на працу ў Германію. Але, у адрозненне ад майго дзеда, з Германіі ён вярнуўся ў Савецкі Саюз, дзе неўзабаве паехаў на лесапавал па савецкіх лагерах. Для Саветаў ён быў ворагам, як і тысячы тых, хто быў у палоне, працаваў у Германіі ці пражываў на акупаванай тэрыторыі.

Такія гісторыі, зразумела, стараліся не распавядаць. Тут не было прадмета для гонару. Яны маглі нашкодзіць. Бабулю маёй знаёмай выключылі з інстытута, калі даведаліся, што яе родныя рэпрэсаваныя. 

І такія гісторыі ёсць у многіх сем'ях.

Таму гісторыя краіны, як і сем'яў, мае шмат белымі плямамі. Нешта замоўчваем, нешта стараемся сцерці з памяці. У нас няма традыцыі перадаваць сямейныя легенды і паданні, збіраць хатнія архівы, таму што адны не распавядалі пра сваё жыццё, а іншыя не пыталіся.

А калі падрастае пазбаўленае страху пакаленне, якое пачынае цікавіцца, то спытаць ужо няма ў каго — незразумела, дзе дакументы шукаць, і наогул усё складана і заблытана.

Мая мама пра сваіх расстраляных дзядулі і бабулі амаль нічога не ведала. Ёй яе мама, мая бабуля, — дачка ворагаў народа — мала што распавядала. А мне было 7 гадоў, калі яна памерла. Калі праз шмат гадоў да мяне прыйшла цікавасць да гісторыі продкаў, прыйшлося выдаткаваць шмат часу і сіл, каб неяк разабрацца ў роднасных сувязях, знайсці дакументы, аднавіць кантакты. 

Цяпер мы знаходзімся ў падобных умовах, стараемся не адсвечваць, не прыцягваць да сябе лішнюю ўвагу, маўчым. Таму што тэрор, люты тэрор. Улады могуць адпомсціць сваякам і блізкім, якія засталіся на радзіме.