Пратаіерэй Сяргей Горбік: У адрозненні ад Вайніловіча Скарына не быў ахвярным фундатарам Царквы

Пра беспадстаўнасць аргументаў на карысць кананізацыі Францыска Скарыны піша беларускі даследчык, святар УПЦ КП пратаіерэй Сяргей Горбік.

Напрыканцы траўня прафесар Адам Мальдзіс выступіў з вельмі дзіўнаю,  з гледзішча веруючага чалавека, прапановаю аб “кананізацыі Францыска Скарыны трыма Цэрквамі: праваслаўнай, каталіцкай і ўніяцкай”. Натуральна, што не толькі для святароў, а і для практыкуючых вернікаў, гэтая прапазіцыя выглядае вельмі дзіўнаю, тым больш, што  Грэка-каталіцкая царква  – гэта толькі адзін з рытаў Каталіцкай Царквы, да таго ж падчас жыцця і дзейнасці Францыска  Скарыны ўніятаў у Беларусі ды Украіне проста не існавала.

Але, з патрыятычных пачуццяў, пэўная колькасць беларусаў падтрымала гэтую прапанову ці, як мінімум, паставілася да яе з інтарэсам. Таму мы у гэтым невялікім артыкуле паспрабуем растлумачыць пэўныя моманты з рэлігійнага гледзішча.

Першае, аб чым патрэбна памятаць, — кананізацыя не ёсць нейкім актам выключна царкоўнага ўшанавання (кшталту ордэна, граматы або помніка). Кананізацыя – гэта сакральны акт, які сведчыць пра “блізкасць пэўнай асобы да Бога ды дазваляе маліцца да яе, як да свайго абаронцы”. Такім чынам, мы мусім казаць пра хрысціянскае жыццё ды служэнне асобы ў кантэксце царкоўным,  – і,  паколькі падзел хрысціянства на канфесіі адбыўся на дагматычным і кананічным грунце, – мусім таксама казаць пра прыналежнасць асобы да пэўнай канкрэтнай канфесіі. Як раз у гэтых аспектах мы  маем праблему з вызначэннем веравызнання Францыска Скарыны.

Хто па веравызнанні быў славуты беларускі першадрукар? Навукоўцы да сёння не могуць прыйсці да адзінага меркавання. Таму мы не будзем у дадзеным артыкуле засяроджвацца на іх пошуках, а абмяжуемся разглядам аргументацыі прафесара Адама Мальдзіса, даўшы ёй з гледзішча праваслаўнай догмы.

Так, шаноўны прафесар кажа наступнае: “полацкія бэрнардынцы ахрысцілі мноства палачанаў, у тым ліку і сям’ю Францішка Скарыны, якая ад пачатку была праваслаўная. … Да 1498 году сям’я Скарыны была праваслаўнай…”.  Такое сцверджанне, з дагматычнага і кананічнага боку Праваслаўнай Царквы, сведчыць пра тое, што Францыск Скарына здрадзіў праваслаўю, вызнаўшы сваё першае, праваслаўнае, хрышчэнне несапраўдным. Ён больш не з’яўляўся праваслаўным вернікам, а яго вяртанне да праваслаўя было магчымым не толькі праз шчырае і публічнае пакаянне, а і праз адпаведны чын прыняцця. Наколькі вядома, дакументаў аб вяртанні Францыска Скарыны ва ўлонне Праваслаўнай Царквы не існуе, а кананізаваць “іншаверца ды здрадніка” Праваслаўная Царква не можа.

Натуральна, можна вылучыць гіпотэзу, што падобныя дакументы аб вяртанні Францыска Скарыны ў праваслаўе проста згубіліся або яшчэ не знойдзеныя,  і ён, выпускаючы свае кнігі, быў праваслаўным. Але і ў гэтым выпадку аргументы прафесара Адама Мальдзіса не вытрымліваюць крытыкі з наступных прычынаў:

1. Першым пытаннем падчас кананізацыйнага працэсу ёсць пытанне пра дабравернае хрысціянскае жыццё. Практычна ўсе дакументы працэсаў па кананізацыі пачынаюцца з прадастаўлення сведчанняў пра ўзорнае хрысціянскае жыццё асобы, якую маюць жаданне кананізаваць. Падобныя сведчанні заўсёды прадстаўляе і замацоўвае Царква. У выпадку з Францыскам Скарынам,– прынамсі з боку праваслаўных інстытуцыяў ,–  такіх сведчанняў няма (на тле таго, што мы не ведаем, у якой канфесіі і калі ён браў шлюб, хрысціў дзяцей і г.д.)

2. Адам Мальдзіс вылучае аргумент аб тым, што асветнікі Кірыла і Мяфодзій былі аднесеныя да ліку святых менавіта ў гэтай – асветніцкай – іпастасі. Але ж асветнікі, святыя роўнаапостальныя Кірыла і Мяфодзій, былі кананізаваныя не за пераклад Бібліі і нават не за стварэнне славянскай азбукі. Яны былі кананізаваныя за хрысціянізацыю славянскіх народаў, якія да таго часу былі паганцамі. І іх асветніцкая дзейнасць – гэта “адукацыя сядзячых у цемры граху і бязбожніцтва”. У сваім асветніцтве паганцаў святыя не шукалі ўзвышэння або ўзнагароды, іх праца здзяйснялася выключна “ў славу Хрыстову”. Пры гэтым не трэба забывацца, што яны былі манахамі, адмовіліся ад “спакусы гэта свету ды цалкам аддалі сябе Хрысту”, таму тут прысутнічае і манаскі подзвіг.

Святыя браты прывялі да Хрыста народы, стварылі епархію з мноствам прыходаў ды манастыроў там, дзе іх ніколі не было. Але, калі мы глядзім на Беларусь ды Украіну часоў Францыска Скарыны, мы пабачым добра арганізаваную Кіеўскую мітраполію (або структуры Каталіцкага Касцёлу), багата манастыроў, храмы амаль у кожнай вёсцы ды практычна поўную адсутнасць паганцаў. Гэты плён і з’яўляюцца выніковым, калі мы гаворым аб дзейнасці Кірылы і Мяфодзія.

Не варта заплюшчваць вочы і на тое, што, як гэта не парадаксальна гучыць, перакладчыцкая праца Францыска Скарыны не была ўнікальнаю. Ужо ад канца XV стагоддзя існавалі пераклады Бібліі, малітваў, акафістаў і канонаў, выкананыя на беларускім ізводзе царкоўнаславянскай мовы. Таксама існавала ў Еўропе і да Скарыны друкарства на славянскай мове. Таму галоўная заслуга Францыска Скарыны – не ў перакладзе, а ў пачатку справы друкавання менавіта ў Беларусі і для беларусаў. Зыходзячы з вышэйвыкладзенага, параўнанне маштабу  асобаў і плёну дзейнасці святых Кірыла і Мяфодзія ды Францыска Скарыны выглядае ненатуральным.

3. Асобнам аргументам у абароне магчымасці кананізацыі Францыска Скарыны з’яўляецца прыклад кананізацыі свецкіх асобаў, які дапамагалі Праваслаўнай Царкве. У якасці прыклада падаецца акт кананізацыі святой Сафіі Слуцкай.

Сапраўды, гісторыя праваслаўнай агіяграфіі ведае прыклады кананізацыі свецкіх асобаў, якія ў сваім жыцці ахвярна паслужылі Царкве. Але ў дадзеным выпадку,  – як адзін з галоўных фактараў кананізацыі, – бярэцца т.зв. “безсрэбнае служэнне” – гэта значыць, адданне сваіх сродкаў, намаганняў і працы без усялякае карысці для себя, без спадзявання атрымаць нейкія дывідэнды. Апрача таго, абавязкова бярэцца да ўвагі наяўнасць нятленных мошчаў або сапраўдных цудаў па малітве да такой асобы.

Але, у выпадку з Францыскам Скарынай, мы бачым відавочнае жаданне атрымаць карысць ад сваёй працы (менавіта той дзейнасці, за выкананне якой Скарыну прапануецца “кананізаваць”). І гэта тычыцца не толькі атрымання грошаў ад продажу сваіх друкаваных выданняў, але і спробы асабіста праславіцца ў свецкім жыцці (змяшчэнне свайго партрэту, напісанне прадмоваў і паслямоваў у друкаваных выданнях).

Менавіта ў гэтым галоўнае і прынцыповае адрозненне прадпрымальніцтва Францыска Скарыны ад прадпрымальніцтва Эдварда Вайніловіча, на дзейнасць якога таксама спасылаецца прафесар Адам Мальдзіс. Эдвард Вайніловіч не меў і не збіраўся мець карысці ад сваёй дапамогі Каталіцкаму Касцёлу, менавіта гэты факт  на сёння ёсць адной з падставаў распачатага каталікамі працэсу ягонай кананізацыі.

Адначасова мы не маем сведчанняў пра нейкія факты хаця б мінімальнай ахвярнай працы Францыска Скарыны менавіта на карысць Царквы, напрыклад, бескаштоўнай перадачы ў храмы або манастыры накладаў сваіх выданняў ці пэўных значных ахвяраванняў. Наогул, калі вывучаць жыццё Францыска Скарыны, мы не знаходзім прыкладаў служэння менавіта Царкве. Час службы сакратаром у Віленскага біскупа Яна відавочна не можа служыць такім прыкладам, бо гэта была звычайная “праца па найме”.

Такім чынам, можам зрабіць наступны вывад: рэальных падстаў для кананізацыі Францыска Скарыны ў Праваслаўнай Царкве няма. Разам з тым, праваслаўныя беларусы і ўкраінцы заўсёды ўшаноўвалі ды ўшаноўваюць Францыска Скарыну як выдатнага свецкага культурнага дзеяча беларускай гісторыі, моляцца за ягоную душу, як і за “кожную душу хрысціянскую”.

Пратаіерэй Сяргей Горбік для КРЫНІЦА.INFO