Адны ў турме, другія ў эміграцыі: чаму ў Беларусі імкліва падае нараджальнасць
Узровень нараджальнасці ў Беларусі ў 2023 годзе дасягнуў самага нізкага паказчыка за 70 гадоў — ніжэй нас у рэгіёне нараджальнасць толькі ў ваюючай Украіне. Чаму жанчыны ў Беларусі сталі менш нараджаць, і што з гэтым можна зрабіць?
Закрытая справаздача Міністэрства аховы здароўя РБ аб дзейнасці сістэмы аховы здароўя ў 2023 годзе трапіла ў распараджэнне BelPol. У дакуменце, сярод іншага, прадстаўлены звесткі аб нараджальнасці. Іх прааналізавалі медыкі праекта «Белыя халаты», створанага Фондам медыцынскай салідарнасці.
У 2023 годзе ў Беларусі нарадзіліся 64 089 дзяцей. Для параўнання — у 2022 годзе колькасць нованароджаных склала 69 691, а ў 2015 годзе амаль у два разы больш — 119 028. «Нараджальнасць у 2023 годзе — 6,96 нованароджаных на 1000 насельніцтва — гэта самы нізкі паказчык за ўвесь час назіранняў з 1955 года, раней ён не апускаўся ніжэй за 8,9», — адзначаюць «Белыя халаты».
У 2023 годзе нараджальнасць у РБ была ніжэйшай, чым у большасці суседніх краін. У Літве на 1000 чалавек прыпадала 8,6 нованароджаных, у Польшчы — 7,2, у Расіі — 8,7. Беларусь крыху апярэдзіла толькі ваюючую Украіну, дзе на 1000 насельніцтва нараджаліся 6 дзяцей.
Чаму ж нараджальнасць у РБ падае і ці можна выправіць сітуацыю, разбіралася DW.
Нараджальнасць у Беларусі рэзка ўпала
Каардынатарка фонду ByMedSol Лідзія Тарасенка адзначае, што нараджальнасць падае ва ўсіх развітых краінах праз тое, што жанчыны часцей выбіраюць сябе, цэняць свой час, хочуць будаваць кар'еру. «Дзіўна тое, што нараджальнасць у Беларусі абрынулася рэзка», — адначасова звяртае ўвагу Тарасенка.
Дакладныя прычыны назваць складана, таму што Белстат хавае і статыстыку па нараджальнасці, і звесткі пра гендарную і ўзроставую структуру насельніцтва. Па словах суразмоўніцы, падзенне нараджальнасці можа быць у некаторай ступені звязана з так званай «дэмаграфічнай ямай» 1990-х, але хутчэй за ўсё з тым, што з Беларусі за апошнія тры-чатыры гады выехалі «ад 300 тысяч да мільёна» чалавек. Тарасенка падкрэслівае, што гэта ў большасці сваёй працаздольнае насельніцтва рэпрадуктыўнага ўзросту.
Па падліках акадэмічнага дырэктара даследчага цэнтра BEROC Льва Львоўскага, з-за эміграцыі беларусаў у апошнія некалькі гадоў у краіны ЕС і Расію насельніцтва Беларусі сёння ўжо менш за 9 мільёнаў чалавек (па афіцыйных даных — 9 мільёнаў 156 тысяч чалавек на пачатак 2024 года). Львоўскі лічыць, у краіне «дрэнна рэгіструюць эміграцыю» і абноўленыя даныя можна будзе атрымаць толькі пасля чарговага перапісу насельніцтва.
Глядзіце таксама
Адкладваюць нараджэнне дзяцей з-за няўпэўненасці ў заўтрашнім дні
Што тычыцца сацыяльна-эканамічных прычын, якія прыводзяць да падзення нараджальнасці, Львоўскі вылучае тры: недахоп грошай, альбо, наадварот, дастатак і жаданне рабіць кар'еру, а таксама няўпэўненасць у будучыні. Эканаміст адзначае, што ў Беларусі ўрад працуе «ў асноўным над ліквідацыяй першай прычыны». Да прыкладу, калі параўноўваць з сярэднім заробкам, у РБ нядрэнныя дапамогі на дзяцей. «Мы бачым, што да 2017 года ў нас нараджальнасць на адну жанчыну расла. Якраз гэта быў перыяд, калі падвышалі розныя выплаты», — кажа эксперт.
Пасля 2017 года нараджальнасць пачала падаць, як лічыць Львоўскі, па другой прычыне — «мацярынства пачынае ўваходзіць у супярэчнасць з кар'ерай». «У нас не развіта сістэма ясляў. У нас культурная норма такая, што маці, якая сядзіць менш чым тры гады ў дэкрэце — гэта дрэнная маці. Гэта азначае, што для сучасных жанчын нараджэнне дзіцяці ў Беларусі — гэта сур'ёзны канфлікт з кар'ерай». Таксама ў апошнія гады, асабліва пасля пачатку вайны ва Украіне, дадаўся «фактар нявызначанасці»: людзі адкладаюць нараджэнне дзяцей з-за няўпэўненасці ў заўтрашнім дні.
Глядзіце таксама
Арыентацыя на невялікую сям'ю
Згодны з гэтым і сацыёлаг, даследчык інстытута «Палітычная сфера» Аляксей Ластоўскі: «Пасля 2020 года мы бачым сітуацыю палітычнай нестабільнасці, выкліканую і ўнутранымі, і знешнімі фактарамі». У той жа час ён звяртае ўвагу, што Беларусь «па сямейных каштоўнасцях» не моцна адрозніваецца ад іншых усходнееўрапейскіх краін: «У нас арыентацыя на невялікую, нуклеарную сям'ю — адно ці два дзіцяці, і вялікая колькасць разводаў». Пры гэтым у РБ менш значны фактар рэлігійнасці, што таксама можа ўплываць на нараджальнасць.
Аднак калі ў Еўропе дэмаграфічныя праблемы некаторыя спадзяюцца вырашыць за кошт мігрантаў, то ў Беларусі «трэнд апошніх гадоў — гэта эміграцыя з краіны». «Вельмі вялікая колькасць тых, хто былі гатовыя нараджаць у Беларусі, вымушаныя з'ехаць праз развіццё рэпрэсіўнай машыны», — кажа фемтэрапеўтка Крысціна Вязоўская. Акрамя гэтага, па яе словах, пасля 2020 года частка патэнцыйных бацькоў аказаліся ў турме.
Глядзіце таксама
Неабходная «поўная пераробка сацыяльнага асяроддзя»
Адначасова Вязоўская адзначае ўплыў на Беларусь агульнаеўрапейскіх тэндэнцый: пры доступе да адукацыі і да выгод цывілізацыі жанчыны нараджаюць менш — «жанчына атрымлівае доступ да кантрацэптываў і ведае, як імі карыстацца». Акрамя таго, радзей нараджаюць працуючыя жанчыны, якія не маюць пасіўнага прыбытку. Гаворачы пра перспектывы, Вязоўская звяртае ўвагу на тое, што ўлады РБ могуць павялічыць нараджальнасць за кошт прыцягнення ў краіну мігрантаў або выкарыстоўваючы рэпрэсіўныя метады. «Калі Беларусь возьме курс на ўдзел у ваенных дзеяннях, напрыклад, то будзе важнае кожнае дзіця, якога можна ператварыць у гарматнае мяса. Абмежаванні на перапыненне цяжарнасці, абмежаванне на доступ да кантрацэптываў — і вось, калі ласка, нараджальнасць расце», — адзначае Вязоўская.
Але, каб гаворка ішла пра развіццё грамадзянскай супольнасці, а не толькі пра колькасць насельніцтва, метады павінны быць іншыя. Перш за ўсё, на думку эксперта, неабходная «поўная пераробка сацыяльнага асяроддзя» — даступнасць ясляў, садоў, дастатковая колькасць медыкаў у паліклініках, дастатковая колькасць дзіцячых пляцовак, каб «сацыяльнае асяроддзе брала на сябе таксама частку рэпрадуктыўнай працы, які выконвае жанчына».