Пазбаўленне грамадзянства можа пагражаць усім беларусам, якія з'ехалі за мяжу

Сёння ў Беларусі ўступілі ў сілу змены ў законе «Аб грамадзянстве». Адно з галоўных новаўвядзенняў дакумента — рэжым атрымае магчымасць пазбаўляць грамадзянства людзей, якія з'ехалі з краіны, за «экстрэмісцкую дзейнасць» і «нанясенне цяжкай шкоды інтарэсам Беларусі».

«Люстэрка» тлумачыць, чаму гэтая норма можа закрануць значна большую колькасць людзей, чым здаецца на першы погляд.

Каго змогуць пазбавіць грамадзянства па новай версіі закона?

Гвалтам – дзве катэгорыі людзей:

• тых, хто паступіў на вайсковую службу, службу ў паліцыю, органы бяспекі, юстыцыі ці іншыя дзяржорганы замежнай дзяржавы; 
• грамадзян, якія знаходзяцца за мяжой, у дачыненні да якіх ёсць прыгавор беларускага суда, які ўступіў у дзеянне і пацвярджае іх удзел «у экстрэмісцкай дзейнасці або прычыненне імі цяжкай шкоды інтарэсам Рэспублікі Беларусь».

Заўважым таксама, што ў дакуменце не выкарыстоўваецца тэрмін «пазбаўленне грамадзянства», у законе гаворка ідзе аб яго «страце». Справа ў тым, што артыкул 10 абноўленай у 2022 годзе Канстытуцыі абвяшчае: «Ніхто не можа быць пазбаўлены грамадзянства Рэспублікі Беларусь або права змяніць грамадзянства».

Але следам пазначана: «Набыццё і спыненне грамадзянства ажыццяўляюцца ў адпаведнасці з законам». Аднак сутнасці з'явы гэта не змяняе — фактычна гэта менавіта пазбаўленне грамадзянства людзей, якія атрымалі яго па нараджэнні.

Важна таксама тое, што папраўкі ў закон, якія дазваляюць гвалтоўна адымаць грамадзянства ў беларусаў, ідуць уразрэз са шматгадовай палітыкай ААН па барацьбе са з'явай безграмадзянства. Яно цесна звязана з палітычна нестабільнымі рэгіёнамі або дыскрымінацыяй розных катэгорый людзей у асобных краінах, а таму Беларусь пасля з'яўлення працэдуры пазбаўлення грамадзянства ўстае ў адзін шэраг з такімі дзяржавамі, як М'янма, Сірыя ці Ірак.

Дачытаўшы да гэтага месца, вы маглі вырашыць, што забіраць грамадзянства змогуць толькі ў вядомых супернікаў улады, завочна асуджаных па сур'ёзных артыкулах. Аднак гэта не так — рэжым можа пазбавіць грамадзянства фактычна любога беларуса, які з'ехаў, на якога на радзіме завядуць крымінальную справу. Дапамогуць у гэтым КДБ, СК і Генпракуратура.

Чаму пазбавіць грамадзянства могуць любога, хто з'ехаў?

У папраўках да закона прыведзены вялікі пералік артыкулаў, прыгаворы па якіх робяць магчымай працэдуру пазбаўлення грамадзянства.

Аднак мы памятаем, што гаворка ідзе аб грамадзянах, якія знаходзяцца за мяжой. Асудзіць іх можна толькі «аддалена» — гэта значыць з дапамогай інстытута «спецыяльнай вытворчасці».

І тут, здавалася б, пачынаецца прававая калізія: завочна можна судзіць толькі па 47 артыкулах КК. А пазбаўляць грамадзянства — па 52. Але ўлады ўжо прыдумалі, як абысці гэтую нестыкоўку: у законе аб змене крымінальна-працэсуальнага кодэкса, дзе і з'явілася працэдура завочных судоў, ёсць агаворка: па пастанове Генпракурора або старшыні Следчага камітэта, старшыні КДБ і са згоды Генпракурора спецыяльная вытворчасць можа праводзіцца ў іншых выпадках — гэта значыць наогул па любых артыкулах.

Такім чынам, пазбаўленне грамадзянства можа пагражаць усім беларусам, якія з'ехалі за мяжу, супраць якіх на радзіме будуць заведзены крымінальныя справы.

Як будуць пазбаўляць грамадзянства за паступленне на службу ў войска ці дзяржорганы іншай краіны?

Растлумачэнні з гэтай нагоды апублікаваны на сайце Міністэрства замежных спраў. Як вынікае з гэтай інфармацыі, ёсць два сцэнары:

• грамадзянін Беларусі сам падае заяву ў адвольнай форме, у якой раскажа аб сваім паступленні на службу ў дзяржорганы замежнай дзяржавы; 
• працэдуру ініцыюе беларускі орган дыпламатычнай службы (напрыклад, пасольства), кіраўнік якога прыме адпаведнае рашэнне на падставе наяўных дакументальных пацвярджэнняў факта паступлення на такую службу.

Як гэта будзе працаваць насамрэч, пакуль незразумела. Падаецца малаверагодным, што беларусы масава будуць апавяшчаць улады аб тым, што пачалі служыць, напрыклад, ва ўзброеных сілах іншай краіны. У выпадку ж з ініцыятывай з боку дыпламатычных службаў не зусім зразумела, як імі будуць атрыманы неабходныя дакументальныя пацвярджэнні.

Ва ўмовах фактычнай міжнароднай ізаляцыі Беларусі можна ўсумніцца ў тым, што дзяржорганы ўмоўнай Польшчы ці Літвы будуць падаваць такія дакументы ў беларускія пасольствы і консульствы па запыце. Калі ж гаворка, напрыклад, пра беларускіх добраахвотнікаў ва Украіне, то незразумела, ці будуць лічыцца дакументальнымі пацвярджэннямі фота і відэа беларусаў у вайсковай форме, на якіх бачны іх твары.

З фармальнага пункту гледжання такія матэрыялы сведчаннем быць не могуць — аднак беларуская практыка правапрымянення паказвае, што ў тэорыі магчыма ўсё.