Эксперт: Пазбаўленне дзеяздольнасці — гэта забойства ў чалавеку грамадзяніна

Як вярнуць пацыентаў псіханеўралагічных інтэрнатаў ў грамадства.

Эксперымент па падрыхтоўцы да самастойнага жыцця людзей з псіхічнымі і ментальнымі парушэннямі, праведзены ў Кобрыне, паказаў: яны могуць і хочуць ўзяць жыццё ў свае рукі. Трое ўдзельнікаў курса сацыялізацыі былі практычна гатовыя пакінуць сцены закрытага ўстановы.

— У гэтых людзей былі перспектывы ўладкавацца на працу і наладжваць сваё жыццё. Удзельнікі эксперыменту свядома ставіліся да сітуацыі, яны будавалі планы, прадстаўлялі, як маглі б мяняць сваё жыццё за сценамі інтэрната, — распавядае каардынатар Офіса па правах людзей з інваліднасцю Сяргей Драздоўскі.

Той жа эксперымент паказаў, што ў людзей, у якіх няма сваякоў, няма ніякіх шанцаў пакінуць сцены псіханеўралагічнага інтэрната. Беларускія рэаліі перашкодзілі ўдзельнікам эксперыменту пачаць самастойнае жыццё. Прычына — у адсутнасці жылля і спецыяльных паслуг, якія б дапамаглі гэтым людзям вырашаць надзённыя праблемы.

Без альтэрнатывы: чаму сваякі адпраўляюць хворых у інтэрнаты

У Беларусі 47 псіханеўралагічных дамоў-інтэрнатаў для састарэлых і інвалідаў. У многіх з іх пражывае па 500-600 чалавек з захворваннямі рознай цяжкасці. Заўважнай дыферэнцыяцыі па ўзросце або ступені захворванняў ўнутры устаноў няма.

У дзесяці з інтэрнатаў жывуць дзеці з множнымі парушэннямі: не толькі псіхічнага і ментальнага, але і фізічнага характару. У тэорыі ў васемнаццаць гадоў яны маглі б працягваць сваё жыццё самастойна або з сваякамі, але большасць з іх пераходзіць у псіханеўралагічныя інтэрнаты для дарослых. Усё сваё жыццё гэтыя людзі праводзяць у чатырох сценах.

Усяго ў псіханеўралагічных інтэрнатах пражывае 15 тысяч чалавек.

Прычын, па якіх яны трапляюць у зачыненыя ўстановы, шмат: адсутнасць сваякоў, немагчымасць або нежаданне даглядаць за хворым членам сям'і, смерць бацькоў.

У 77% падапечных псіханеўралагічных інтэрнатаў сваякі ёсць. Але часцей за ўсё яны не маюць ніякіх варыянтаў, акрамя як вызначыць чалавека з ментальнымі асаблівасцямі ў закрытая ўстанова.

— Дзяржаўныя правілы, законы, інфраструктура літаральна падштурхоўваюць людзей прызначаць сваякоў у спецыялізаваныя інтэрнаты. У мясцовых супольнасцях няма дастатковай колькасці сэрвісаў, якія дапамагалі б. Складана вінаваціць сям'ю, якая аддае свайго сваяка ў ізаляцыю, — лічыць Сяргей Драздоўскі. — Калі б у сем'яў выбар, многія з іх адмовіліся б ад такога радыкальнага рашэння.

У Беларусі рэалізуецца некалькі пілотных праектаў з іншым падыходам да суправаджэнню і рэабілітацыі людзей з псіхічнымі і ментальнымі парушэннямі, ёсць ініцыятывы грамадскіх арганізацый. Але яны не падмацаваныя палітычнай воляй, не маюць адзінай мэты і агульнага плану.

Па словах Сяргея Драздоўскага, за апошнія пяць гадоў колькасць тых, хто пражывае ў гэтых інтэрнатах павялічылася на некалькі тысяч.

Ізаляцыя і цесната шкодзіць падапечным інтэрнатаў

Пражыванне вялікай колькасці людзей у ізаляцыі няздольныя вынесці нават здаровыя. Для хворых жыццё становіцца практычна невыносным.

— Амерыканскія даследнікі ўсталявалі: калі сумесна жыве больш за шэсць чалавек з цяжкімі парушэннямі, узнікае эфект узаемнага абцяжарвання. У беларускіх інтэрнатах пражывае па 500-600 чалавек, — кажа Сяргей Драздоўскі.

Сумеснае пражыванне вялікай колькасці людзей з тымі ці іншымі захворваннямі, негатыўна адбіваецца на іх стане, актыўнасці, выклікае агрэсію і пагаршэнне здароўя, пацвярджае старшыня грамадскага аб'яднання спажыўцоў псіхіятрычных паслуг Канстанцін Шахрай.

Такая форма сацыяльных паслуг пазбаўляе падапечных інтэрнатаў магчымасці атрымліваць дапамогу з індывідуальным падыходам — ​​як бы работнікі ўстаноў ні стараліся, надаць увагу кожнаму з паўсотні пражываючых у інтэрнаце чалавек немагчыма.

У выніку указаную ў статутах інтэрнатаў функцыю рэабілітацыі, якая заключаецца ў падрыхтоўцы да вяртання ў грамадства, яны фактычна не выконваюць. Людзі, патрапіўшы аднойчы ў псіханеўралагічны інтэрнат, атрымліваюць не сацыяльную дапамогу і падрыхтоўку да далейшай жыцця ў грамадстве, а застаюцца дажываць ў ізаляцыі. Гэтыя ўстановы больш падобныя на хоспісы, чым на месца рэабілітацыі, лічаць эксперты.

Пасля двух-трох гадоў такога жыцця людзі адвыкаюць ад звычкі і жадання клапаціцца пра сябе, прымаць рашэнні, а працягласць іх жыцця прыкметна скарачаецца.

Многія краіны ўжо практычна адмовіліся ад псіханеўралагічных інтэрнатаў, іншыя — пайшлі па шляху іх разузбуйнення і стварэння ўмоў, максімальна набліжаных да звычайнага жыцця.

— У кіраўніцтве Беларусі таксама ёсць разуменне важнасці інтэрнатаў меншай умяшчальнасці. Ёсць прыклад стварэння ў Гомелі маламернага інтэрната, які дазваляе наблізіцца да жыццёвых рэалій, — кажа Сяргей Драздоўскі. — Але гэта невялікія ініцыятывы, якія не маюць мэты змяніць сістэму ад ізаляцыі да самастойнага пражывання.

Ці могуць людзі з псіхічнымі захворваннямі жыць у грамадстве?

Вярнуцца да самастойнага пражывання або жыцця са сваякамі магло б больш за палову падапечных псіханеўралагічных інтэрнатаў.

Складаней сацыялізаванцца тым, хто жыў у інтэрнатах з дзяцінства, таму што ў іх ніколі не было вопыту кантакту з грамадствам. Але тых, хто трапіў у зачыненыя ўстановы ў маладым ці сталым узросце, можна падрыхтаваць і пры іх жаданні вярнуць да жыцця ў соцыуме.

На думку Канстанціна Шахрам, ізаляцыя актуальная толькі для агрэсіўных хворых. Але для большасці падапечных псіханеўралагічных інтэрнатаў жыццё ў грамадстве — лепшая падтрымка.

Для стварэння альтэрнатывы інтэрнатам прыйшлося б развіваць паралельную сістэму падтрымкі людзей з інваліднасцю. Як паказвае вопыт іншых краін, найбольш папулярная і эфектыўная мера — самастойнае пражыванне з падтрымкай сацыяльнага агента, які дапамагае вырашаць штодзённыя бытавыя праблемы.

— Вышэйшая школа па сацыяльнай рабоце гатовая навучаць такіх работнікаў. Але не можа выпускаць спецыялістаў, для якіх не выдзелена месца ў інфраструктуры сістэмы дапамогі і рэабілітацыі людзей з інваліднасцю, — адзначае Сяргей Драздоўскі.

Людзі з пэўным дыягназам па законе не могуць атрымліваць дапамогу ад сацыяльнага работніка і аўтаматычна пазбаўляюцца магчымасці атрымліваць паслугі, якія б дапамаглі ім жыць у грамадстве.

Сусветныя павевы: ад зручнай сістэмы да клопату пра чалавека

Прадстаўнікі грамадзянскай супольнасці плануюць прапанаваць Міністэрству працы і сацыяльнай абароны методыкі працы наглядальных саветаў, задача якіх зразумець, што адбываецца ў інтэрнатах, як жывуць падапечныя, сабраць патрэбную інфармацыю для выпрацоўкі прапаноў па ўдасканаленні сістэмы. Ужо ў гэтым годзе новыя назіральныя саветы могуць пачаць працу. Адкрытасць інтэрнатаў дазволіць сумесна шукаць новыя рашэнні, якія замяняюць ізаляцыю хворых.

Другі крок, на думку Сяргей Драздоўскага, гэта перагляд інстытута пазбаўлення дзеяздольнасці.

— Пазбаўленне дзеяздольнасці — гэта забойства ў чалавеку грамадзяніна. Праз гэта праходзяць усе, хто жыве ў псіханеўралагічных інтэрнатах. Пазбаўленне дзеяздольнасці падапечных робіцца для адміністратыўнай карысці, і апекунамі прызначаюць не сваякі, а кіраўнікі ўстаноў, — кажа эксперт. — Гэта значыць дзяржава бярэ на сябе поўную апеку над людзьмі з псіхічнымі і ментальнымі парушэннямі.

Пакінуць інтэрнат можна толькі пасля аднаўлення дзеяздольнасці. Але калі пазбаўленне дзеяздольнасці — досыць просты крок, то яе аднаўленне — складаная адміністрацыйная працэдура, якая ў лепшым выпадку займае ад трох да шасці месяцаў. Дырэктар інтэрната, у якога па паўтысячы падапечных, фізічна не можа надаваць гэтай працэдуры столькі часу, адзначае Сяргей Драздоўскі.

— Быў выпадак, калі чалавек, які трапіў у псіханеўралагічны інтэрнат, выдаткаваў больш зачатыры гады на тое, каб дамагчыся аднаўлення дзеяздольнасці і выхаду з установы, — дадае эксперт.

Сістэма арганізавана так, што грошы, выдзеленыя на дапамогу людзям, якія пражываюць у інтэрнатах, праз дзяржаўную сістэму сацыяльнай абароны накіроўваюцца наўпрост ва ўстановы.

Пражыванне ў псіханеўралагічным інтэрнаце каштуе каля 900 рублёў. А пенсія інвалідаў першай групы ў Беларусі 200-250 рублёў.

— Атрымліваецца, дзяржава дапамагае самастойна пражывае чалавеку на суму амаль у чатыры разы менш, чым плаціць само сабе за яго абслугоўванне. Калі б такі чалавек меў гэтую фінансавую падтрымку, ён мог бы быць акружаны дапамогай і клопатам спецыялістаў, — адзначае прадстаўнік Офіса па правах людзей з інваліднасцю. — Пара б накіроўваць бюджэтныя грошы не ва ўстановы, а канкрэтнаму чалавеку. Тады ён сам пры дапамозе спецыялістаў знойдзе сабе патрэбны сэрвіс і памочнікаў.

Паляпшэнне фінансавага стану людзей з інваліднасцю, спрыяла б з'яўленню рынку сацыяльных паслуг, дзе нароўні з дзяржавай дапамагаць людзям з псіхічнымі і ментальнымі асаблівасцямі мог бы і сацыяльны бізнэс.

Эксперты сыходзяцца ў меркаванні, што ізаляцыя людзей з псіхічнымі захворваннямі - састарэлая неэфектыўная і занадта дарагая мера. Пара развіваць мясцовыя сацыяльныя паслугі, зыходзячы іх патрэбаў і магчымасцяў канкрэтных людзей. Гэта ўключае падрыхтоўку сацыяльных агентаў, адвакатыўных памочнікаў, якія б дапамагалі людзям прымаць самастойныя рашэнні, стварэнне сеткі паслуг па-за закрытых устаноў, а таксама ўстаноў, умовы жыцця ў якіх былі б максімальна набліжаны да незалежнасці.

У многіх краінах спецыялістам прыходзілася даказваць палітыкам, што шлях ізаляцыйнай сістэмы дапамогі людзям з псіхічнымі і ментальнымі парушэннямі тупіковы.

— Прыклад палітычнай волі, якой зараз не хапае для змены сістэмы рэабілітацыі людзей з псіхічнымі і ментальнымі захворваннямі, гэта хуткія перамены ў арганізацыі жыцця дзяцей-сірот. Мы бачым, як замест інтэрнатаў, у якіх пражывалі сотні дзяцей, палітычным рашэннем сталі пераходзіць на дзіцячыя дамы сямейнага тыпу і апякунскія сем'і, — кажа Канстанцін Шахрай.

Улады досыць хутка распрацавалі механізм сістэмы падтрымкі, падыходы да суправаджэння дзяцей, падключылі бізнэс. У выніку за некалькі гадоў з'явілася шмат альтэрнатыў дзіцячым дамам і інтэрнатам.

Падобнае рашэнне ўладаў па пытанні псіханеўралагічных інтэрнатаў магло б зрушыць гэту сферу з мёртвай кропкі.

Паводле Заўтра тваёй краіны