Ежа для розуму, альбо Што трэба ведаць пра Рымскую імперыю

У апошнія дні стала шырокавядома, што мужчыны ва ўсім свеце часта, нават вельмі часта думаюць пра Рымскую імперыю. А што пра яе думаць? Мы падрыхтавалі для вас цікавыя аспекты, якія прымусяць задумацца нават скептыкаў. 

Інфраструктура Рымскай імпэрыі: дарогі, акведукі і сьведчаньне старажытнай вынаходлівасьці

Інфраструктура зьяўляецца ўзорам як тэхналягічнага майстэрства, так і разуменьня істотнасьці сувязі і грамадзкага дабрабыту.

Рымскія дарогі, якія вядомыя фразай «Усе дарогі вядуць у Рым», былі артэрыямі Імпэрыі, якія спрыялі не толькі хуткаму перасоўваньню легіёнаў, але і гандлю, зносінам і культурнаму абмену. Гэтая заблытаная сетка дарогаў распасьціралася ад туманных балотаў Брытаніі да залітых сонцам пяскоў Эгіпту.

Тыповая рымская дарога была складанай справай. Пачынаючы з дна, інжынэры спачатку капалі траншэю і запаўнялі яе валунамі, а затым пластом жвіру або пяску для дрэнажу. Затым гэта пакрывалася брукам, каб стварыць гладкую і трывалую паверхню. Дарогі таксама звычайна былі наўпроставымі, што сьведчыць аб навыках рымскай геадэзіі, што дазваляла пракласьці самы наўпроставы шлях паміж дзьвюма кропкамі, незалежна ад рэльефу мясцовасьці.

Вехі, старажытны папярэднік нашых сучасных дарожных знакаў, стаялі ўздоўж шашы, яны пазначалі адлегласьці і часам нават імёны службовых асобаў, якія замовілі дарогу. «Cursus publicus», дзяржаўная кур'ерская і транспартная сістэма, выкарыстоўвала гэтыя дарогі і забясьпечвала эфектыўнае перасоўваньне паведамленьняў і тавараў па ўсёй Імпэрыі.

Акведукі, гэтыя цудоўныя збудаваньні зь іх знакавымі аркамі былі сьведчаньнем рымскага разуменьня як архітэктуры, так і тэхнікі. Акрамя сваёй эстэтычнай прывабнасьці, яны выконвалі жыцьцёва неабходную функцыю забесьпячэньня рымскіх гарадоў прэснай вадой.

Сам горад Рым быў уласьнікам адзінаццаці акведукаў да III стагодзьдзя нашай эры. Некаторыя з гэтых акведукаў пераадольвалі адлегласьці больш за 100 кілямэтраў. Дакладнасьць, неабходную для іх пабудовы, немагчыма пераацаніць. Яны падтрымлівалі невялікі і стабільны ўхіл уніз і забясьпечвалі плаўнае цячэньне вады толькі з дапамогай сілы цяжару. Насустрач далінам былі пабудаваныя высокія масты, а насупраць пагоркаў старанна прабітыя тунэлі.

Апынуўшыся ў горадзе, вада зьлівалася ў масіўныя цыстэрны, а затым разьмяркоўвалася па складанай сістэме сьвінцовых трубаў у грамадзкія фантаны, лазьні і нават у некаторыя прыватныя хаты. Акрамя Рыма гарады па ўсёй імпэрыі маглі пахваліцца падобнымі дасягненьнямі гідратэхнікі.

Рымская канцэпцыя грамадзянства

Сцьвярджэньне «Civis Romanus Sum» («Я рымскі грамадзянін») было не простай канстатацыяй факту, а ганарлівым абвяшчэньнем сваіх правоў, прывілеяў і прыналежнасьці да найвялікшай імпэрыі, якую калі-небудзь бачыў сьвет. Рымскі грамадзянін карыстаўся мноствам законных правоў: правам голасу, правам вылучацца на дзяржаўныя пасады і, што вельмі істотна, правам на юрыдычную абарону ад пэўных пакараньняў, такіх як укрыжаваньне. Гэты статус таксама даваў эканамічныя перавагі, напрыклад, зьніжэньне падаткаў і спецыяльную абарону тагачаснага бізнэсу.

Першапачаткова рымскае грамадзянства было прывілеем, які даваўся ў асноўным жыхарам Рыма і, у некаторых выпадках, вядомым хаўрусьнікам або асобам са значным становішчам. Аднак па меры пашырэньня рэспублікі, а затым пераўтварэньня ў імпэрыю, межы гэтага эксклюзіўнага клюба пачалі пашырацца. Рым пачаў выкарыстоўваць грамадзянства як інструмэнт кіраваньня, дыпляматыі і кантролю.

Жаўнеры часта атрымлівалі грамадзянства пасьля звальненьня, што служыла ўзнагародай за службу і стымулам для вярбоўкі. Гэта быў не проста асабісты гонар, бо статус распаўсюджваўся на іх дзяцей і гарантаваў, што будучыя пакаленьні будуць юрыдычна зьвязаныя з Імпэрыяй.

Адным з самых пераломных момантаў у гісторыі рымскага грамадзянства быў Эдыкт Каракалы ў 212 годзе. Імпэратар Каракала абвесьціў, што ўсе вольныя людзі ў межах Рымскай імпэрыі павінны атрымаць рымскае грамадзянства, што па сутнасьці сьцірала адрозьненьне паміж рымлянамі і іх правінцыйнымі падданымі.

Юліянскі каляндар

Да юліянскай рэформы рымскі каляндар уяўляў сабой месяцовую сістэму, якая складалася з месяцаў, якія пачыналіся і сканчваліся маладзіком. Гэта была складаная справа. Першапачаткова каляндар, як мяркуецца, быў створаны Ромулам, легендарным заснавальнікам Рыма, і складаўся з 304 дзён, падзеленых на 10 месяцаў. Пазьней, прыкладна ў часы кіраваньня караля Нумы Пампілія, былі дададзеныя два месяцы — студзень і люты, але нават тады каляндар не адпавядаў дакладна сонечнаму году.

Таму было даручана перыядычна ўстаўляць дадатковы месяц, каб узгадніць каляндар з сонечным годам. Аднак гэтай карэктыроўкай часта маніпулявалі ў палітычных мэтах або проста ігнаравалі яе. Да часоў Юлія Цэзара каляндар істотна не адпавядаў сонечнаму году.

Пасьля вяртаньня з Эгіпту ў 46 годзе да н.э. — цывілізацыі з даўно ўсталяваным сонечным календаром — Юлій Цэзар з дапамогай аляксандрыйскага астранома Сасігена заняўся рэформай рымскага календара.

Юліянскі каляндар увёў пасьлядоўны год з 365,25 дзён, падзелены на 12 месяцаў. Каб улічыць дадатковую чвэрць дня ў параўнаньні са стандартным 365-дзённым годам, кожны чацьверты год рабіўся высакосным, дадаючы дзень да лютага. Каб прывесьці рымскі каляндар у адпаведнасьць з сонечным годам перад увядзеннем юліянскага каляндара, Цэзар абвесьціў, што 46 год да н. э. будзе цягнуцца 445 дзён!

Нягледзячы на тое, што юліянскі каляндар быў значным паляпшэньнем свайго папярэдніка, ён ня быў ідэальным. Яго разьлікі дадавалі дадатковы дзень кожныя 128 гадоў, што прывяло да дрэйфу на працягу стагодзьдзяў. Пазьней гэтая неадпаведнасьць была выпраўленая Папам Рымскім Грыгорыем XIII у 1582 годзе, калі ён увёў грыгарыянскі каляндар. Сёньня грыгарыянскі каляндар зьяўляецца самым распаўсюджаным ва ўсім сьвеце.

Архітэктурныя цуды Рымскай імпэрыі

Амфітэатар Флавіяў, вядомы ў народзе як Калізей, зьяўляецца, магчыма, самым знакавым сьведчаньнем рымскіх архітэктурных амбіцыяў. Пабудаванае па замове імпэратара Вэспасіана ў 72 годзе і завершанае яго сынам Цітам праз восем гадоў, гэта каласальнае збудаваньне магло зьмясьціць больш за 50 тысячаў гледачоў. Акрамя сваіх памераў, сапраўдны цуд Калізея заключаецца ў яго канструкцыі: складаная сістэма скляпеньняў, арак і калідораў, якія забясьпечвалі хуткі ўваход і выхад. Гэта быў помнік рымскай тэхнікі, забаваў, а часам і жорсткіх відовішчаў, якія дэманстравалі магутнасьць імпэрыі.

Яшчэ адным непарушным сьведчаньнем рымскай архітэктуры зьяўляецца Пантэон, храм «усіх багоў». Пабудаваны пры імпэратары Адрыяне ў ІІ стагодзьдзі нашай эры, яго найбольш захапляльнай асаблівасьцю зьяўляецца неармаваны бетонны купал, увенчаны цэнтральным праёмам або окулюсам.

Рымскія лазьні, такія як тэрмы Каракалы або Дыяклетыяна, былі не проста месцамі гігіены. Яны былі цэнтрамі ўзаемадзеяньня і адпачынку. Вялізныя комплексы, напоўненыя мазаікай, скульптурамі і велізарнымі купаламі, лазьні былі абсталяваныя цёплай падлогай і складанымі сістэмамі цыркуляцыі вады.

Нават у руінах сёньня некаторыя пабудовы імпэрыі выклікаюць неймавернае захапленьне.

Падзеньне Рымскай імпэрыі

Каб казаць пра «падзеньне Рымскай імпэрыі», неабходна акрэсьліць, што ў 285 годзе імпэратар Дыяклетыян, які прызнаваў велізарнасьць і некіравальнасьць імпэрыі, падзяліў яе на Заходнюю Рымскую імпэрыю са сталіцай у Рыме і Ўсходнюю Рымскую імпэрыю, пазьней вядомую як Бізантыйская імпэрыя, са сталіцай у Бізантыі (перайменаванай у Канстантынопаль і сёньня Стамбул). У той час як заходняя палова была зьнішчаная ў 476 годзе, усходняя палова працягвала існаваць да 1453 года.

Як найміт знішчыў імперыю

Заняпад Заходняй Рымскай імпэрыі ня быў рэзкай падзеяй, а паступовым працэсам пад уплывам зьбегу фактараў. Імпэрыя сутыкнулася з няспыннымі ўварваньнямі розных групаў, уключаючы вэстготаў, вандалаў і гунаў. У той час як рымляне сутыкаліся з барбарскімі ўварваньнямі і раней, частата, інтэнсіўнасьць і маштаб гэтых уварванняў у IV i V стагодзьдзях былі беспрэцэдэнтнымі.

Імпэрыя змагалася з фінансавымі крызісамі, выкліканымі празьмернай залежнасьцю ад рабскай працы, скарачэньнем сельскагаспадарчай вытворчасьці, высокімі падаткамі і інфляцыяй. Некалі магутная рымская гандлёвая сетка пачала разбурацца.

У імпэрыі назіралася хуткая зьмена імпэратараў, шматлікія зь якіх узышлі на трон гвалтоўнымі метадамі. Кульмінацыяй гэтага заняпаду была ў 476 годзе, калі Адаакр, германскі правадыр, зрынуў Ромула Аўгустула, апошняга рымскага імпэратара.

Рымскае права

Самая раньняя кадыфікацыя рымскага права адносіцца да V стагодзьдзя да н. э. -  «Закон дванаццаці табліцаў». Гэта была спроба Рымскай дзяржавы задакумэнтаваць звычаёвыя законы, якія да гэтага часу перадаваліся вусна, гарантуючы, што судовы працэс будзе празрыстым і дасяжны для грамадзянаў.

Аднак менавіта ў перыяд Рымскай рэспублікі і наступнай імпэрыі права зьведала глыбокую трансфармацыю. «Jus civile» (грамадзянскае права) рэгулявала адносіны паміж рымскімі грамадзянамі, у той час як «jus gentium» (права народаў) выкарыстоўвалася да адносінаў з неграмадзянамі. З цягам часу гнуткасьць jus gentium паўплывала на больш шырокую рымскую прававую дактрыну.

Ад Цэзара да Пачвары: жахлівая трансфармацыя Нэрона ў Антыхрыста

Рымскае права характарызавалася прынцыпамі, якія імкнуліся да справядлівасьці, лёгікі і практычнасьці.

Прынцып прытрымліваньня судамі раней прынятых рашэньняў (прэцэдэнтаў) забясьпечваў пасьлядоўнасьць рашэньняў.

Рымляне верылі ва ўнівэрсальны, неад'емны набор законаў, які перавышае законы, створаныя чалавекам. Гэта «jus naturale» разглядалася як вечнае і нязьменнае.

Хаця сацыяльная няроўнасьць бясспрэчна існавала, рымская прававая сістэма тэарэтычна сцьвярджала, што ўсе грамадзяне роўныя перад законам.

Рымскае права ўвяло некалькі прававых канструкцый, якія былі рэвалюцыйнымі для свайго часу, напрыклад ідэя юрыдычных асобаў, дзе арганізацыі (напрыклад, рэлігійныя ўстановы) маглі б мець правы і абавязкі.

Рэлігія ў Рымскай імпэрыі

Самыя раньнія рымскія рэлігійныя вераваньні мелі глыбокія карані ў анімізме і кульце продкаў. Рымскі дом быў ядром рэлігійнага жыцьця, у кожным доме месьціўся сьвяты агмень, прысьвечаны багіні Весьце. Аналягічным чынам лічылася, што духі жывуць практычна ва ўсім — дрэвах, рэках і нават прадметах штодзённага ўжытку. З часам, па меры пашырэньня ўплыву Рыма, гэтыя духі набылі больш антрапаморфныя формы і пераўварыліся ў багоў і багіняў рымскага пантэону.

Паралельна з афіцыйнай дзяржаўнай рэлігіяй квітнела некалькі «таямнічых культаў», якія часта прапаноўвалі больш асабісты і інтымны рэлігійны досьвед. Хрысьціянства давала вернікам не толькі супольныя рытуалы, але і абяцаньне асабістага выратаваньня і замагільнага вечнага жыцьця. Яно таксама ўвяло панятак рэлігійнай выключнасьці — адданасьці аднаму Богу, а не пантэону.

Менавіта рымскі грамадзянін, Саўл з горада Тарс, стаў галоўным мэсіянэрам хрысьціянства. Пасьля свайго навяртаньня гэты чалавек, які стаў урэшце апосталам, узяў іншае імя – Павал.

Рост хрысьціянства ў Рымскай імпэрыі быў ашаламляльны. Вера ў Езуса Хрыста выйшла з ускраінаў Юдэі, і яна сутыкнулася са скептыцызмам, падазронасьцю і перасьледам з боку рымскіх уладаў.

Аднак шэраг падзей — у тым ліку навяртаньне Канстантына і Міланскі эдыкт у 313 годзе, які забясьпечыў верацярплівасьць — заклалі аснову для панаваньня хрысьціянства. У канцы IV стагодзьдзя пры імпэратары Феадосіі I хрысьціянства стала афіцыйнай дзяржаўнай рэлігіяй. Паганскія храмы былі перапрафіляваныя або зьнішчаныя, паганскія рытуалы былі забароненыя, а імпэрыя, якая калісьці перасьледавала пасьлядоўнікаў Хрыста, стала іх самым стойкім абаронцам.

Думайце пра Рымскую імпэрыю.