Фантомныя болі былой імперыі

Чаму Венгрыя аказалася адзінай краінай ЕС, якая сімпатызуе Пуціну і прызнае Лукашэнку?

26 кастрычніка венгерскі міністр замежных спраў Петэр Сіярта наведаў Мінск і прыняў удзел у канферэнцыі па еўразійскай бяспецы. Ідэю канферэнцыі агучыў Аляксандр Лукашэнка ў лістападзе 2022 года на саміце АДКБ у Ерэване. Ад падобных мерапрыемстваў не варта чакаць асаблівых практычных наступстваў. Кірыл Касцян разважае на «Delfi» пра Венгрыю і яе знешнюю палітыку ў кантэксце дадзенага візіту.

Дыялог для ўзаемнага хайпу?

Апісваючы ў сябе ў фэйсбуку свой удзел у канферэнцыі ў Мінску, Сіярта назваў Лукашэнку «г-н прэзідэнт». Хтосьці растлумачыць гэта звычайным дыпламатычным этыкетам, паколькі пры падобных візітах яго неабходна прытрымлівацца. Але наўрад ці гэта так. Па-першае, гэта быў ужо другі візіт кіраўніка венгерскай дыпламатыі ў Мінск за гэты год. Раней ён прыязджаў у беларускую сталіцу ў лютым гэтага года.І, у адрозненне ад лютаўскага візіту, гэтым разам Сіярта сустрэўся з Лукашэнкам. Па-другое, Венгрыя — гэта адзіная краіна ЕС, прадстаўленая ў Беларусі на ўзроўні пасла. Уручыўшы ў канцы верасня даверчыя граматы самаабвешчанаму кіраўніку мінскага рэжыму, Зіта Бенчык стала першым амаль за тры гады дыпламатам такога ўзроўню з краіны ЕС. Па-трэцяе, яшчэ ў лютым Сіярта напісаў, што шмат хто будзе крытыкаваць яго тагачасны візіт у Мінск, але пазіцыя Венгрыі палягае ў тым, каб каналы сувязі заставаліся адкрытымі. Інакш кажучы, такая стратэгія ўрада Віктара Орбана ў дачыненні да Беларусі і рэжыму Лукашэнкі з'яўляецца свядомым выбарам.

Акрамя таго, і лютаўскі, і цяперашні візіты Сіярты ў Мінск былі напоўнены рыторыкай аб міры на еўрапейскім кантыненце. Венгерскі бок у чарговы раз усяляк падкрэсліваў, што рашэнне па вайне ва Украіне павінна быць знойдзена не на полі бою, а за сталом перамоваў. Сіярта таксама падкрэсліў, што гэтага ж меркавання прытрымліваецца і Лукашэнка. Вядома, што з самага пачатку расійскага поўнамаштабнага ўварвання ва Украіну пазіцыя Венгрыі істотна выдзялялася на фоне іншых краін ЕС. Пра прычыны гэтага гаворка пойдзе ніжэй, а пакуль адкажам, што гэтыя візіты даюць Беларусі і Венгрыі.

Будапешцкі Трамп. 25 гадоў таму Орбан стаў прэм’ерам Венгрыі, дзе будуе «мафіёзную» аўтакратыю

Для Лукашэнкі візіт Сіярты важны з сімвалічнага пункту гледжання, паколькі гэта чарговы спосаб заявіць пра ўласную легітымнасць у вачах міжнароднай супольнасці. Прыезд высокапастаўленага чыноўніка адной з краін ЕС на канферэнцыю з сумнеўнымі мэтамі толькі спрыяла гэтаму. Акрамя таго, урад Віктара Орбана не задае рэжыму Лукашэнкі нязручных пытанняў пра яго легітымнасць, масавыя рэпрэсіі супраць уласных грамадзян, наяўнасць велізарнай колькасці палітвязняў і іншых бесстароннія атрыбуты цяперашняй адміністрацыі ў Мінску.

Для ўрада Орбана падобныя сустрэчы таксама не накладваюць нейкіх абавязацельстваў. У цэлым, яны не ўплываюць на пазіцыю ЕС у дачыненні да рэжыму Лукашэнкі і ніякім чынам не прывядуць да паслаблення дзеючых супраць яго санкцый. Аднак асаблівая пазіцыя Будапешта па ўкраінскай праблематыцы дапамагае ўраду Орбана звяртаць на сябе дадатковую ўвагу і ў пэўнай ступені яе манетызаваць, выгандлёўваючы сабе тыя ці іншыя саступкі ў іншых пытаннях. Інакш кажучы, падобныя візіты можна назваць ўзаемавыгадным хайпам.

«Венгерскі свет» у Карпацкім басейне

Некаторыя эксперты і прапагандысты ацэньвалі дзеянні ўрада Орбана ў кантэксце масавых пратэстаў 2020 года ў Беларусі і поўнамаштабнай расійскай агрэсіі ва Украіне як прарасійскія. Гэта далёка не так, паколькі Орбан гуляе ў сваю гульню. Для разумення светапогляду Орбана варта згадаць яго прамову ад 26 ліпеня 2014 года ў Тушнадфюрдзе, калі венгерскі прэм'ер заявіў пра «неабходнасць адмовіцца ад ліберальных прынцыпаў і метадаў арганізацыі грамадства і наогул ад ліберальнага разумення грамадства» і падкрэсліў, што «ліберальная дэмакратыя фактычна ставіць пад пагрозу саму ідэю існавання нацыянальных інтарэсаў». Не дзіўна, што ў такіх лідарах, як Пуцін і Эрдаган (а, магчыма, і Лукашэнка), ён бачыць пэўныя ролевыя мадэлі паводзінаў. Аднак, тут хутчэй варта гаварыць пра самацэнтрычнасць (чытай: эгаізм) венгерскіх уладаў. Менавіта гэта служыць дадатковым фактарам таго, чаму Орбана адносяць да катэгорыі «тых, хто разумеюць Пуціна».

Гаворачы пра венгерска-расійскія адносіны, многія згадваюць 1956 год, калі СССР увёў свае войскі для падаўлення венгерскай рэвалюцыі. Варта нагадаць, што ў верасні 2023 года Пуцін назваў увод савецкіх войскаў у Венгрыю ў 1956 годзе і ў Чэхаславакію ў 1968 годзе памылкай, што выклікала адабрэнне ў Будапешце. Таму шукаць нейкія паралелі варта ў іншым. Вядома, што Пуцін калісьці назваў распад СССР «найбуйнейшай геапалітычнай катастрофай стагоддзя». Як у расійскіх дзеяннях супраць Украіны (як, зрэшты, і Беларусі), так і ў сумна вядомай канцэпцыі так званага «рускага свету» выразна прасочваюцца імперскія ноты.

«Венгрыя здымаецца з паўзы». Лукашэнка пачынае наладжваць сувязі з ЕС?

У выпадку з Венгрыяй ёсць пэўная паралель. Для венгерскай самасвядомасці імем намінальным нацыянальнай катастрофы з'яўляецца Трыянон — мірны дагавор, падпісаны 4 чэрвеня 1920 года паміж краінамі-пераможцамі ў Першай сусветнай вайне і Венгрыяй, якая пацярпела паразу і страціла больш за 70% даваеннай тэрыторыі, а больш за 3 мільёны этнічных венграў апынуліся па-за новымі межамі дзяржавы. Калі на парламенцкіх выбарах 2010 года кааліцыя «Фідэс — ХДНС» на чале з Орбанам атрымала большасць дэпутацкіх мандатаў, у краіне пачалася перабудова палітычнай сістэмы, кульмінацыяй чаго стала новая Канстытуцыя. У ёй згадваюцца «каштоўнасці Карпацкага басейна, створаныя прыродай і людзьмі», спалучаныя з адказнасцю за лёс этнічных венграў, якія традыцыйна жывуць на тэрыторыях былога венгерскага каралеўства па-за сучаснымі межамі краіны. Такім чынам, Канстытуцыя стала абгрунтаваннем палітыкі венгерскіх уладаў у дачыненні да суайчыннікаў, наступнай масавай раздачы венгерскіх пашпартоў у большасці суседніх краін, а таксама мабілізацыі электарату, лаяльнага Орбану. У адрозненне ад Пуціна, Орбан не займаецца анексіяй чужых тэрыторый. Аднак, значная ўвага да лёсу этнічных венграў у суседніх краінах, хай нават і ўскосна, робіць венгерскі ўрад больш успрымальным да крамлёўскіх наратываў пра абарону рускамоўнага насельніцтва ва Украіне.

Украіна: закарпацкія венгры і ўсё астатняе

Такая самацэнтрычнасць на Карпацкім басейне дазваляе казаць пра тое, што для рэжыму Орбана замежны свет дзеліцца на дзве часткі: рэгіёны суседніх краін, дзе пражываюць этнічныя венгры, і ўсё астатняе. Украіна трапляе ў першую катэгорыю, паколькі Закарпацкай вобласці, што ва ўваходзіць у яе склад, пражывае прыкладна 140 тысяч этнічных венграў. Варта нагадаць, што «асаблівае меркаванне» ўрада Орбана ў дачыненні да Украіны пачалося задоўга да поўнамаштабнага расійскага ўварвання ў гэтую краіну. Прычынай пачатку блакавання Венгрыяй еўраатлантычнай інтэграцыі Украіны стаў прыняты украінскай Вярхоўнай Радай яшчэ ў верасні 2017 года Закон «Аб адукацыі», які істотна абмежаваў правы венгерскай меншасці. Таму ўсе наступныя дзеянні Будапешта ў значнай ступені ўпісваюцца ў рыторыку пра клопат аб суайчынніках на Закарпацці, якія, маючы венгерскія пашпарты, акрамя таго, з'яўляюцца патэнцыйным электаратам партыі Орбана.

Пуціністы на Дунаi

Ні расійскае ўварванне ва Украіну ў лютым 2022 года, ні атрыманне Украінай статусу краіны-кандыдата на ўступленне ў ЕС аніяк не паўплывалі на венгерскія ўлады. Напрыклад, у сакавіку 2023 года Сіярта нагадваў, што Будапешт на працягу апошніх 8 гадоў атрымліваў абяцанні ад Кіева па сітуацыі з венгерскімі школамі на Закарпацці, але ўлады Украіны нічога не зрабілі. Тым самым ён пацвердзіў узаемасувязь паміж сітуацыяй з адукацыяй для венгерскай меншасці ў Закарпацкай вобласці і падтрымкай украінскіх еўраатлантычных памкненняў. Аднак дадзеная сітуацыя з'яўляецца патавай для Украіны, паколькі палажэнні прынятага ў снежні 2022 года Закона «Аб нацыянальных меншасцях (супольнасцях) Украіны» ў значнай ступені абумоўлены фактарам расійскай агрэсіі ў пытаннях. Таму змест артыкула 21 Закона, які тычыцца трансгранічнага супрацоўніцтва, можна трактаваць вельмі шырока і рэстрыктыўна.

Неапошні дыктатар Еўропы

Такім чынам, для Будапешта Украіна палітычна дзеліцца на Закарпацце і ўсё астатняе. Дзеянні ўрада Орбана ў дачыненні да Украіны шмат у чым дазваляюць запісаць яго ў катэгорыю «тых, хто разумеюць Пуціна». Гэта часткова звязана са светапоглядам Орбана і гіперувагай Будапешта да сітуацыі суайчыннікаў, якія воляй гісторыі апынуліся па-за сучаснымі межамі Венгрыі. Часткова гэта таксама звязана і з тым, што, у адрозненне ад краін Балтыі ці Польшчы, Венгрыя мае значна больш шырокае поле для манеўру ў дачыненні да Расіі. Часткова гэта звязана і з палітыкай самой Украіны ў дачыненні да нацыянальных меншасцей, якая на роўным месцы стварыла для Венгрыі важкі аргумент для блакавання падтрымкі Кіева. Аднак такая пазіцыя Будапешта па-за мэйнстрымам палітыкі ЕС таксама дазваляе яму і ў далейшым спрабаваць манетызаваць тыя ці іншыя саступкі з боку Бруселя ў іншых важных пытаннях.