Эстонскі спецпрадстаўнік па Беларусі: Гэта нечувана, калі дзяржава спрабуе забіць уласную нацыю
Гэтымі днямі ў Таліне праходзіць Эстонска-беларуская канферэнцыя з удзелам беларускіх дэмакратычных сіл. Напярэдадні гэтага мерапрыемства спецпрадстаўнік Эстоніі па супрацы з беларускімі дэмсіламі Марка Коплімаа даў інтэрв'ю СМІ і расказаў пра сітуацыю ў нашай краіне.
Святлана Ціханоўская падчас візіту ў Эстонію ў 2022 годзе. Фота: tsikhanouskaya.org
Рэжым у Мінску сістэматычна спрабуе знішчыць беларускую культуру і русіфікаваць яе, лічыць спецыяльны прадстаўнік Эстоніі пры беларускіх дэмакратычных сілах. ERR News пагаварыла з Марка Коплімаа пра яго першыя шэсць месяцаў на гэтай пасадзе, сітуацыю ў Беларусі і пра тое, што Эстонія робіць для падтрымкі тых, хто выступае супраць рэжыму ў выгнанні.
Эстонія актыўна падтрымлівае беларускую грамадзянскую супольнасць з 2020 года пасля хвалі жорсткіх рэпрэсій, што пачаліся пасля прэзідэнцкіх выбараў.
Тысячы беларусаў, якія падтрымалі кандыдатку ў прэзідэнты Святлану Ціханоўскую, вымушаныя былі ўцякаць ад рэпрэсій і знаходзяць прытулак цяпер у Літве, Польшчы, Латвіі, Украіне і Чэхіі, дзе існуюць значныя дыяспары. У Эстоніі таксама ёсць невялікая беларуская абшчына.
Каля 1500 чалавек былі заключаны ў турму як палітычныя зняволеныя, а Ціханоўская і яе прыхільнікі знаходзяцца ў выгнанні ўжо больш за тры гады. Муж Ціханоўскай таксама ў турме, а ёй самой завочна прысудзілі 19 гадоў пазбаўлення волі.
Беларусь яшчэ больш зблізілася з Расіяй і дазволіла расійскім Узброеным сілам выкарыстаць сваю тэрыторыю для нападу на Украіну. Яна таксама справакавала міграцыйны крызіс на сваіх межах з Латвіяй, Літвой і Польшчай.
Разуменне таго, што адбываецца ўнутры краіны, важна, бо гэта ўплывае на рэгіянальную бяспеку, у тым ліку і на бяспеку Эстоніі, і павялічвае колькасць расійскіх войскаў на мяжы ЕС.
Пасада спецыяльнага прадстаўніка была створаная летась пры былым міністры замежных спраў Урмасе Рэйнсалу для падтрымкі беларусаў у выгнанні. Коплімаа выконвае гэтую ролю з вясны.
Хоць многія за мяжой называюць Ціханоўскую і яе каманду «апазіцыяй», Эстонія аддае перавагу тэрміну «дэмакратычныя сілы».
«Мы не думаем, што гэта правільны тэрмін, паколькі яны прадстаўляюць не столькі апазіцыю рэжыму Лукашэнкі, колькі дэмакратычныя сілы Беларусі, якія імкнуцца да рэальных дэмакратычных перамен», — тлумачыць Коплімаа.
Падчас прэзідэнцтва Рэйнсалу падтрымка Эстоніяй Ціханоўскай, яе ўрада ў выгнанні і грамадзянскай супольнасці да такой ступені сапсавала адносіны з беларускім рэжымам, што Эстоніі было загадана скараціць штат сваёй амбасады ў Мінску да аднаго чалавека. У Эстоніі няма амбасадара ў Беларусі з 2021 года.
Цяжка зразумець, што адбываецца ўнутры краіны
Роля Коплімаа дапамагае папоўніць гэты прабел, і ў яго ёсць два асноўныя абавязкі. Па-першае, ён будзе кантактнай асобай урада Ціханоўскай і грамадзянскай супольнасці. Па-другое, ён спрабуе атрымаць больш дакладнае ўяўленне пра тое, што адбываецца ўнутры Беларусі.
«Я мушу зразумець, які ўплыў аказвае палітычны, эканамічны і сацыяльны клімат у Беларусі на бяспеку ў рэгіёне ў цэлым? Відавочна, гэта тое, што павінен рабіць нармальны дыпламат», — кажа ён, апісваючы сваю ролю.
Гэта стала магчымым дзякуючы зносінам з дыяспарай, аналітычнымі цэнтрамі і людзьмі, якія альбо нядаўна былі вымушаныя бегчы, альбо ўсё яшчэ маюць там сяброў і сям'ю.
Глядзіце таксама
«Сістэматычная спроба знішчыць нацыю»
Інфармацыя, якую Коплімаа пачуў пасля ўступлення на пасаду, выклікае змрочныя разважанні. Дзве самыя вялікія тэндэнцыі, якія ён бачыць, — гэта паглыбленне рэпрэсій і русіфікацыя.
«Я думаю, людзі відавочна напалоханыя, — кажа ён, тлумачачы атмасферу ўнутры Беларусі. — Рэпрэсіі, сістэма рэпрэсій, вельмі моцная [і] я, на жаль, сказаў бы, што яна эфектыўная для падаўлення любога віду незадаволенасці, любога моманту пратэсту ў Беларусі».
Пакаранні таксама становяцца «ўсё мацнейшымі і мацнейшымі». Людзям прызначаюць больш працяглыя турэмныя тэрміны за менш цяжкія злачынствы, такія як палітычная дзейнасць, якую рэжым лічыць злачынствам.
«Такім чынам, калі ў 2020 годзе падчас пратэстаў, пасля пратэстаў адміністрацыйны арышт на 15 сутак ці 30 сутак быў у значнай ступені нормай за знаходжанне на вуліцы з бел-чырвона-белым сцягам, то цяпер мы бачым прысуды на тэрмін да трох, чатырох, пяці гадоў за той жа від "правапарушэнняў", за тыя ж дзеянні», — кажа эстонскі спецпрадстаўнік.
«Мы таксама назіралі выпадкі, калі людзі вярталіся з-за межаў Беларусі, з Грузіі, а таксама з Еўропы, заязджалі ў Беларусь, каб наведаць сем'і, іх тэлефоны абшуквалі, а затым саджалі ў турму за ўсё, што можна было знайсці ў тэлефонах. Такі ўзровень рэпрэсій вельмі глыбокі».
Рэжым Лукашэнкі таксама спрабуе выкараніць беларускую культуру.
«Тое, што адбываецца ў Беларусі, з'яўляецца сістэматычнай і арганізаванай спробай забіць, разбурыць беларускую культуру, мову і гісторыю і зрабіць яе рускай па сутнасці, — кажа Коплімаа. — Мы сталі сведкамі таго, як нацыянальныя паэты XVIII, XIX стагоддзяў былі абвешчаныя па-за законам, а беларускую мову практычна выціснулі са школ. Гэта сістэматычная спроба знішчыць нацыю, што амаль нечувана ў гісторыі, калі дзяржава сама спрабуе забіць уласную нацыю».
На пытанне, чаму Лукашэнка хоча гэта зрабіць, ён адказаў, што ніхто дакладна не ведае. Адным з тлумачэнняў можа быць тое, што беларуская культура стала сімвалам апазіцыі яго рэжыму, асабліва бел-чырвона-белы сцяг, пасля выбараў 2020 года.
Глядзіце таксама
«Сімвалам свабоднай Беларусі сталі сцяг і мова, яны былі вызначальным фактарам, накіраваным супраць рэжыму Лукашэнкі, і цяпер рэжым дае адпор. Такім чынам, калі вы размаўляеце па-беларуску, мяркуецца, што вы знаходзіцеся ў апазіцыі да рэжыму Лукашэнкі, — кажа Коплімаа. — Я думаю, што для Лукашэнкі адзін са спосабаў вызначыць, хто супраць яго, — гэта беларуская культура, беларуская мова, беларуская ідэнтычнасць, і таму, калі не дазволіць ім існаваць, калі адсеяць гэта, знішчыць, магчыма, у яго галаве ёсць думка, што гэта ўмацуе яго ўладу і тады будзе менш процідзеяння яму».
Умацаванне сувязей Беларусі з Расіяй і Уладзімірам Пуціным дапамагае Лукашэнку ўтрымацца ва ўладзе.
Сёння, пры цяперашнім рэжыме, Беларуская культура можа квітнець толькі сярод дыяспары, кажа Коплімаа.
«Я чуў, напрыклад, што людзі называюць Варшаву новай культурнай сталіцай Беларусі. Менавіта там яна здабыла новы дом, і ўрады і народы Польшчы і Літвы былі вельмі гасціннымі».
Беларусам трэба знайсці свой уласны шлях наперад
Галоўнымі прыярытэтамі Эстоніі з'яўляюцца аказанне падтрымкі дэмакратычным сілам і прыцягненне ўвагі да таго, што адбываецца ўнутры краіны.
«Я не думаю, што Эстонія мае права нешта рабіць непасрэдна ў Беларусі, мы павінны быць рэалістамі ў гэтым пытанні, — кажа Коплімаа. — Мяркую, важна, каб беларускі народ знайшоў свой уласны спосаб прынесці перамены ў краіну».
«Мы вельмі падтрымліваем тое, што робіць спадарыня Ціханоўская, і аказанне ёй палітычнай падтрымкі з'яўляецца адным з нашых галоўных прыярытэтаў. І я б не стаў недаацэньваць, наколькі гэта важна. Прыцягненне ўвагі, размовы пра палітычных зняволеных, пра злачынствы рэжыму Лукашэнкі і пра сітуацыю з правамі чалавека ў Беларусі — гэта падтрымка дэмакратычных сіл. Гэта тое, што мы павінны рабіць, гэта тое, што я стараюся рабіць кожны момант».
Паводле слоў Коплімаа, афіцыйна ў Беларусі налічваецца каля 1500 палітычных зняволеных, але сапраўдная лічба, верагодна, «нашмат вышэйшая». Ён дадае, што многія людзі не хочуць статусу палітвязня, паколькі з імі абыходзяцца горш: «У іх дадатковыя абмежаванні, у іх менш спосабаў зносін са знешнім светам, менш магчымасцей бачыцца са сваімі сем'ямі ці нават адвакатамі, і іх часцей кідаюць у адзіночную камеру. Даходзіць да таго, што палітычныя зняволеныя ў пенітэнцыярнай сістэме павінны насіць жоўты значок з нумарам зняволенага на грудзях, а звычайны значок — белы. Таму яны вылучаюцца з самага пачатку, каб усе ведалі».
Глядзіце таксама
У нядаўнім дакладзе Арганізацыі Аб'яднаных Нацый гаворыцца, што беларускія ўлады «злоўжываюць антытэрарыстычным і антыэкстрэмісцкім заканадаўствам для далейшай зачысткі грамадзянскай прасторы, падаўлення свабоды выказвання меркаванняў і выкаранення палітычнай апазіцыі».
Урад па-ранейшаму дазваляе людзям з'язджаць, і прыкладна 500 000 чалавек зрабілі гэта з 2020 года. Коплімаа кажа, што рэжым можа разглядаць гэта як «ахоўны клапан», бо тых, хто можа выклікаць праблемы, больш няма ўнутры краіны.
Але жыццё таксама ўскладняецца і для тых, хто з'язджае. Яшчэ адной сур'ёзнай праблемай, з якой сутыкаюцца дэмакратычныя сілы, з'яўляецца дапамога ў выдачы дакументаў, пашпартоў, якую рэжым спыніў гэтым летам. Акрамя пашпартоў гэта таксама пасведчанні аб нараджэнні, дыпломы беларускіх універсітэтаў, доказы таго, што вы не былы злачынец. «Гэта ўсе неабходныя дакументы для пражывання людзей у іншых краінах, і рэжым больш не выдае іх у пасольствах. Важна адзначыць, што адна з галоўных функцый пасольстваў — быць побач з грамадзянамі. Такім чынам, рэжым падстаўляе сваіх уласных грамадзян у гэтым пытанні, — кажа Коплімаа. — Але мы павінны разглядаць гэта як сістэму пакарання/.../ Яны прымушаюць людзей вяртацца ў краіну, каб падоўжыць свае пашпарты, — так у рэжыму з'яўляецца магчымасць арыштоўваць, аказваць дадатковы ціск і гэтак далей на гэтых асоб».
Эстонія — не адзіная краіна, якая прапануе дапамогу і падтрымку беларускай грамадзянскай супольнасці. Коплімаа кажа, што ёсць даволі шмат спецыяльных прадстаўнікоў, але не ўсе яны базуюцца ў Вільні, і пасады ў іх розныя. Напрыклад, прадстаўнік Францыі знаходзіцца ў Парыжы. Некаторыя краіны працуюць з Беларуссю з Літвы, а ЗША перанеслі сваю амбасаду з Мінска ў Вільню.
Глядзіце таксама
Акрамя падтрымкі, Эстонія таксама дае фінансаванне міжнароднай платформе падсправаздачнасці Беларусі, міжнароднай арганізацыі, якая дакументуе злачынствы рэжыму, і Еўрапейскаму гуманітарнаму ўніверсітэту.
«Гэта ўніверсітэт, прызначаны для большасці выхадцаў з Беларусі, якія хочуць атрымаць еўрапейскую адукацыю, — кажа Коплімаа. — Я думаю, што гэта вялікая частка будучыні».
Нагадаем, што гэтымі днямі ў сталіцы Эстоніі Таліне праходзіць першая Эстонска-беларуская канферэнцыя, якая сабрала калі 250 удзельнікаў, сярод якіх — прадстаўнікі беларускай грамадзянскай супольнасці, дэмакратычных сіл і эстонскія палітыкі.