Карэкцыя сіндрома дэфіцыту ўвагі і гіперактыўнасці. Лячыць нельга дапамагчы

Спрэчкі аб сіндроме дэфіцыту ўвагі і гіперактыўнасці (СДУГ) не сціхаюць з таго часу, як ён быў вылучаны ў якасці асобнай паталогіі развіцця нервовай сістэмы і занесены ў Міжнародную класіфікацыю хвароб, піша выданне «Здаровыя людзі».

Кандыдат медыцынскіх навук, дацэнт, урач-псіхатэрапеўт Таццяна Емяльянцава  больш за 10 гадоў дапамагае выбудоўваць паспяховае жыццё не толькі сотням асаблівых хлопчыкаў і дзяўчынак з Беларусі, але і ўласнаму сыну. Пры гэтым яна цвёрда перакананая: дапамога дзіцяці пачынаецца з дапамогі бацькам. 

Лячэнне СДУГ

— Наколькі дарэчна і правільна казаць аб лячэнні СДУГ, калі да гэтага часу няма адзінага меркавання, ці хвароба гэта? Вы самі як лічыце?

— За 10 гадоў вельмі шчыльнай працы з СДВГ маё меркаванне не аднойчы мянялася. Але ў нейкі момант я знайшла адказ, які цалкам задавальняе мяне ў першую чаргу як маму гіперактыўнага дзіцяці ў кантэксце, што гэта такое, што з гэтым рабіць і наогул — ці хвароба гэта. Мне падабаецца канцэпцыя СДУГ у адносінах наступстваў для здароўя і жыцця.

Цяпер ужо дакладна ўстаноўлена, што гэта клінічныя праявы слабасці функцыянавання нервовай сістэмы незалежна ад інтэлектуальных здольнасцей. Гэта значыць, інтэлект нармальны ці нават высокі, але ёсць дэфіцыт увагі і гіперактыўнасці, з-за чаго дзіця менш паспяховае ў жыцці: яно горш вучыцца, яму складаней наладжваць эфектыўныя адносіны, пагаршаюцца паводзіны… Па вялікім рахунку ў дзіцяці фармуецца абмежаванне жыццядзейнасці (перакладаю: прыкметы інваліднасці, гучыць катастрафічна).

У педыятрыі ўвогуле і ў дзіцячай псіхіятрыі ў прыватнасці гэта гучыць як ступень страты здароўя. Ёсць слабасць функцыянавання нервовай сістэмы — і ад гэтага ёсць наступствы для здароўя. Фарміраванне абмежаванняў жыццядзейнасці пры СДУГ ставіць пад пагрозу тры фактары: зносіны, паводзіны, навучанне. Сам па сабе дыягназ не важны. Важна, як пагаршаецца функцыянаванне па гэтых ці іншых крытэрыях.

Ключавая тэорыя СДУГ цяпер — парушэнне выканаўчых функцый. Гэта вельмі цікавы феномен. Выканаўчыя функцыі могуць быць парушаны пры розных разладах галаўнога мозгу. Пры СДУГ гаворка перш за ўсё аб лобных долях.

У залежнасці ад таго, якія структуры галаўнога мозгу задзейнічаны ў большай ці меншай ступені, праяўляецца розная клінічная карціна сіндрому.

Класічная трыяда: дэфіцыт увагі, гіперактыўнасць, імпульсіўнасць (мне больш падабаецца — нецярплівасць). Але можа таксама пагаршацца глядзельная ці слыхавая аператыўная памяць (напрыклад, дзіця не ў стане спісваць з дошкі ці засвойваць інфармацыю на слых). Ёсць праблема ўнутранай гаворкі: дзіця не можа сфармуляваць думку, не прагаварыўшы яе. Таму дзеці з СДУГ часта "думаюць услых". Яны таксама маюць цяжкасці з эмацыйна-валявым кантролем, і празмерныя эмоцыі без залатой сярэдзіны суправаджаюць іх па жыцці.

— Адна з адметных прыкмет дзяцей з СДУГ, на погляд абывацеля, — іх несуцішная энергія, якая ніколі не канчаецца. Бацькі нават часта называюць сваіх непаседаў вечнымі рухавікамі

— Так, здаецца, што яны вельмі шустрыя. Але ўсё роўна наадварот. Калі па-простаму, у дзяцей з СДУГ мозг, у якім вельмі хутка заканчваецца паліва. Ёсць такі выраз: каб супакоіць неспакойны мозг, трэба, каб шмат працавала цела. Гэта тлумачыць, чаму дзеці з СДУГ "ходзяць на галаве". Таму што менавіта рухавая актыўнасць, асабліва звязаная з нагамі, "зараджае" мозг. Што кажуць бацькі, настаўнікі залішне рухомым дзецям? Не бегай! Сядзі ціха! Не круціся! ... Дзіця ад гэтага напружваецца, і яго паводніцкія праблемы толькі пагаршаюцца. Бо бегаць, скакаць яны пачынаюць, каб "заправіцца", калі заканчваецца "паліва". Забарона правакуе стэрэатыпныя некантралюемыя рухі, напрыклад разгойдванне на фатэлі, грымасы… Вядома, гэтыя дзіўныя, недарэчныя, клоунаўскія паводзіны. Але яны паціху праходзяць. Ужо да ўзросту 11-12 гадоў заўважныя перамены, калі дзеці здольныя ўключыць свядомы кантроль сваіх паводзін.

Ёсць даныя, што лобны інтэлект фарміруецца толькі да 28 гадоў. Так што палова дзяцей з СДУГ да гэтага ўзросту абсалютна выраўноўваюцца і становяцца "як усе". Але калі я бацькам агучваю гэтую лічбу, у іх заўважная збянтэжанасць. Бо яны сапраўды ідуць да неўролагаў, тыя сапраўды прызначаюць ноатропныя лекі, якія ніякага дачынення да патагенетычнага лячэння СДУГ не маюць. Затое курсамі і на гады ўперад.

— Значыць медыкаментозныя прэпараты ўсё ж прызначаюцца? Чаму?

— Часам іх трэба прызначаць пры нейкіх спадарожных праблемах. Напрыклад, калі пакутуе маўленчае развіццё. Дзіцяці трэба дапамагчы развіць маўленчыя функцыі, каб было менш праблем у зносінах, бо яму і без таго складана выказаць свае думкі. Так што на перыяд інтэнсіўных заняткаў з лагапедам па развіцці гаворкі курсы ноатропных лекавых сродкаў будуць цалкам апраўданы.

Ноатропы — гэта як вітаміны для мозгу. Некаторыя з іх паляпшаюць метабалізм мозгу, стан сасудаў мозга, яго сілкаванне. Некаторыя ўтрымоўваюць рэчывы, якія падвышаюць узровень дафаміна. Бо яшчэ адна з ключавых тэорый СДУГ — гэта дэфіцыт дафаміна. Гэта значыць нецярплівыя дзеці маюць анамальную адчувальнасць да неадкладнай узнагароды. Ім увесь час дай нешта цікавае, новае, прычым неадкладна. Гэта трэба разумець. Асабліва калі мы кажам: будзеш сябе добра паводзіць, выдатна вучыцца — атрымаеш наступным летам паездку на мора ці ў аквапарк… Такое з СДУГ не працуе. Дзіцяці трэба сёння-заўтра. Ва ўзросце 10 гадоў — праз тыдзень максімум. Інакш страчваецца цікавасць.

Гэта значыць, ключ да поспеху не таблетка, а разуменне, як дапамагчы дзіцяці. Нельга прымушаць яго рабіць нешта сілком, лаяць бескарысна. З дзецьмі, у якіх СДУГ, адносіны трэба выбудоўваць на пазітыве. Калі ў іх дрэнны настрой, яны ня будуць рабіць нічога. Больш за тое, у сілу слабасці нервовай сістэмы дзеці залішне ранімыя і занадта ўспрымальныя. У сітуацыі стрэсу яны ўпадаюць у ступар.

СДУГ — разлад развіцця нервовай сістэмы, дэфіцыт функцыянавання пэўных зон галаўнога мозгу, які абумоўлівае клінічны феномен слабасці нервовай сістэмы ў дашкольным і малодшым школьным узросце. Чым раней бацькі зразумеюць, што ў дзіцяці ёсць асаблівасці, тым раней будзе выбудавана сістэма дапамогі і тым меншая рызыка, што яно набудзе іншыя псіхічныя паводніцкія разлады. Таму што слабасць нервовай сістэмы абумоўлівае іншыя псіхічныя разлады.

75% дзяцей з СДУГ у свеце маюць спадарожныя псіхічныя разлады на працягу жыцця.

Гэтая лічба палохае, але я не баюся агучваць яе бацькам, таму што тады яны пачынаюць разумець неабходнасць дзеянняў, каб іх дзіця не патрапіла ў гэты адсотак.

У заходняй практыцы вядучая роля адведзена не бацькам, а лекарам, калі не памыляюся. У Амерыцы самы высокі працэнт дзяцей з СДУГ — 20%. І ўсе яны сядзяць на прэпаратах. Ніхто не скардзіцца.

Да мяне прыязджае шмат рускамоўных дзяцей са ЗША, Швецыі, іншых краін. Многія не хочуць прымаць псіхастымулятары. Гэтыя магутныя прэпараты не вылечваюць СДУГ. Пакуль дзіця іх прымае, яго паводзіны выдатныя, яно спакойна сядзіць на ўроках, піша тэсты, слухае… І там адкрыта кажуць: хочаце хадзіць у школу — піце псіхастымулятары. Там не стаіць пытанне: добра гэта для дзіцяці ці дрэнна. Галоўны акцэнт: выхавальнік/настаўнік не павінен гэта трываць.

— Калі не лекар, то хто той самы адмысловец, які вызначае мадэль карэкцыі СДУГ?

— Разумееце, да лекара ідуць за таблеткай. Моцнай, слабой — усё роўна. Галоўнае, каб яна дапамагла і ўсё прайшло. А такой таблеткі ў прынцыпе няма. Не існуе лекаў ад слабасці нервовай сістэмы. Трэба прыкласці вялізныя намаганні, каб дапамагчы дзіцяці развіць функцыянаванне гэтай сістэмы. Гэта шматгадовая праца. Гэта суправаджэнне, выбудоўванне берагоў, прыдумванне заняткаў, разуменне дзіцяці… Па сутнасці, гэта гіперапека, якой, дарэчы, псіхолагі часта дакараюць бацькоў. Але гэта тая апека, дапамога, якая і ёсць лекі.

Я не працую з дзецьмі, я працую з бацькамі па прынцыпе: няма праблем у дзяцей — ёсць праблемы ў бацькоў. Бацькі павінны стаць псіхатэрапеўтамі і псіхолагамі для свайго дзіцяці. Толькі ў іх ёсць матывацыя, каб ён быў паспяховы ў жыцці, таму што ні псіхолагу, ні лекару па вялікім рахунку гэта не патрэбна. Гэта вам трэба.