Супрацьстаянне прапагандзе: як Украіна выйграла інфармацыйную вайну ў лічбавую эпоху
У гэтай вайне перамагчы можна не толькі на полі бою, але і ў стужцы Telegram. Украіна паказала, што праўда, калі яна жывая, хуткая і шчырая — мацней за мільярдныя бюджэты Крамля. Тут разбіраем, як інфармацыя стала зброяй — і хто змагаўся на гэтым фронце.
Рубеж 2022. Гэты цыкл — не пра гісторыю. Ён пра памяць. Пра тое, чаму ўсё гэта пачалося, як развівалася — і чаму нельга пагаджацца на «мір», які пахне капітуляцыяй. Мы згадваем рубеж 2022-га не з настальгіі, а каб не страціць арыенціры ў 2025-м. Бо вайна не скончылася. Бо супраціў працягваецца. Бо праўда ўсё яшчэ мае значэнне.
Вайна, дзе праўда — зброя
З першых гадзін расійскага ўварвання ў лютым 2022 года стала зразумела: гэта не толькі вайна на зямлі, але і бітва за свядомасць. Расія кінула супраць Украіны ўвесь арсенал сваёй прапагандысцкай машыны — ад тэлепамыяў да троляў у сацсетках. Але Украіна не проста выстаяла — яна ў корані змяніла правілы гульні.
«Мы навучыліся ваяваць у TikTok, перамагаць у Telegram і расказваць праўду ў Instagram. Супраць фэйкаў працуе не толькі логіка — працуе эмоцыя, шчырасць і чалавечнасць», — Аляксей, афіцэр Цэнтра стратэгічных камунікацый УСУ
Калі ў 2014 годзе Украіна прайгравала ў інфармацыйным полі, то ў 2022-м яна была гатова. Армія блогераў, кібервойскі, журналісты, СБУ, валанцёры, ІТ-сектар — усё гэта злілося ў адзіную структуру лічбавага супраціву. І яно аказалася больш эфектыўным за крамлёўскую хлусню. У інфармацыйнай вайне перамагае не той, хто мацней крычыць. А той, каму вераць. І Украіна, нягледзячы на ўсе абстрэлы, хлусню і прапаганду, здолела захаваць галоўнае — давер. Унутры краіны. І па-за ёй.
2022: інфармацыйны шок і супраціў
Калі 24 лютага 2022 года Расія распачала поўнамаштабнае ўварванне, яна таксама ўключыла ўсе свае прапагандысцкія каналы: ад Sputnik да RT, ад Telegram да Tiktok. Але на здзіўленне свету, украінскі бок не прайграў першыя дні інфармацыйнай вайны — наадварот. Старонка Офісу Прэзідэнта, Генштаба, МУС, а таксама асобныя фігуры — Уладзімір Зяленскі, Аляксей Арэстаў, Міхаіл Падаляк — сталі ключавымі крыніцамі хуткай, дакладнай і эмацыйнай інфармацыі. Асабліва — відэа Зяленскага ў Кіеве, у ноч на 25 лютага: «Я тут. Мы тут. Мы абараняем Украіну» — гэта стала мемам супраціву.
Інфармацыйны стыль Украіны вызначаецца трыма рэчамі.
- Момантнасць: навіны з фронту з’яўляліся праз 5—10 хвілін, а не гадзінамі.
- Чалавечы фактар: гісторыі асобных салдат, валанцёраў, медыкаў.
- Мова праўды, а не прапаганды. У гэтым дапамаглі інстытуцыйныя праекты.
Мемы, войны ў Telegram і ананімныя боты
У 2023 годзе асаблівай пляцоўкай стаў Telegram. Украінскія каналы кшталту «Труха», «Украинский Диалог», «Сенека» сталі інфармацыйнымі хабамі, дзе пераплятаецца гумар, аналітыка і аператыўнасць. Пры гэтым Кіеў таксама вёў сваю «псіхааперацыю» — чат-боты для фіксацыі перамяшчэння ворага, ананімныя флэшмобы ў расійскіх сацсетках, уцечкі перахопаў. Галоўнае — давер, кажа Любоў Цітарэнка, аналітык з MediaDetector:
«Украінская камунікацыя ніколі не выглядала «перафоташопленай». Людзі бачаць боль, вочы, бруд. І таму вераць».
Кібербітвы і візуальныя атакі
Украіна з 2022 года актыўна карысталася і кібердыверсіямі: групы Cyber Resistance, Ukrainian Cyber Alliance, InformNapalm зламвалі сайты, выцягвалі даныя, публікавалі дакументы ФСБ і ЧВК «Вагнер».
У 2024 годзе група КіберЮніт правяла гучную атаку на сістэму маскоўскай дэзінфармацыі: праз злом аператыўных даменаў змаглі спыніць работу 117 тэлеграм-ботаў і сачыць за перасылкамі. Адначасова з гэтым Украіна стварала візуальны рэзістанс: мастацкія інсталяцыі, AR-інтэрвенцыі, выставы пра вайну (уключна з праектам «Russia’s War Crimes House» у Давосе). Сёння інфармацыйны фронт — гэта не толькі Telegram і Twitter. Гэта AI-фэйкі, сінтэзаваныя відэа, візуалізацыі «мірных ініцыятыў», якія падштурхоўваюцца Расіяй праз «незалежныя» каналы.
Украінскія платформы ствараюць AI-ідэнтыфікатары фэйкаў (праект DetectFakeAI), пашыраюць сетку інфадобраахвотнікаў, і праводзяць медыяграматнасць на ўзроўні школ.
Telegram супраць «Астанкіна»: бітва каналаў
Ключавая пляцоўка інфармацыйнай вайны — мэсанджар Telegram. Першапачаткова ён стаў полем бою паміж ананімнымі «зліўнымі бачкамі» і афіцыйнымі каналамі. Расія спрабавала кіраваць інфармацыяй праз сотні каналаў-дублёраў, фэйкавых крыніц, укідаў. У адказ Украіна стварыла сістэму каналаў даверу. З'явіўся феномен інфармацыйных валанцёраў: людзі мадэравалі каментары, развенчвалі фэйкі, стваралі мемы, перакладалі навіны для заходняй аўдыторыі. Telegram стаў не проста платформай — ён ператварыўся ў фарпост ісціны.
«Мы ловім фэйк за 15 хвілін, разбіраем, публікуем выкрыццё — і ён губляе сілу. Хуткасць — гэта наша ўсё», — мадэратар праекта StopFake.
TikTok-героі: вайна ў смартфоне
Сімвалам новай медыйнай вайны стаў TikTok. Менавіта тут украінскія байцы, валанцёры і проста грамадзянскія ператваралі вайну ў наратыў, даступны мільёнам. Без пафасу, але з рэальнасцю, болем і іроніяй. Кадры з дронамі, катамі ў акопах, танкамі на тросах, песні ў бамбасховішчах, акрыянне пасля раненняў — усё гэта станавілася вірусным. Крэатыў, гумар і шчырасць білі па пафасе крамлёўскай хлусні.
Глядзіце таксама
Мемы як зброя масавага паражэння
Украінскі гумар стаў зброяй. Мемы пра «рускі карабель», «Байрактары», «мадэратараў ВСУ», «духоўныя скрэпы» і «бабуль з слоікам агуркоў» руйнавалі сур'ёзнасць расійскай прапаганды. Менавіта іронія дапамагала раззбройваць страх. З'явіўся нават тэрмін — «мематэка вайны». Гэта не проста жарты — гэта эмацыйная тэрапія і адначасова інструмент контрпрапаганды. За кошт лёгкасці яны пранікалі ў аўдыторыю, якую інакш было б не дастаць.
«Пакуль расейцы выпускаюць трохгадзінны сюжэт на ОРТ, мы за 15 секунд робім мем, які ўбачаць мільёны», — арт-дырэктар праекта «Культурны фронт».
Прэзідэнт Зяленскі стаў сімвалам новай лічбавай дыпламатыі. Яго звароты трансляваліся ў парламентах усяго свету, на форумах, канферэнцыях, TikTok і Reddit. Гэта быў сінтэз традыцыйнай дыпламатыі і віруснага кантэнту.
Але з ростам уплыву з'явіліся новыя пагрозы — deepfake-напады, спробы фальсіфікацыі відэа з Зяленскім, АІ-генераваныя фейкі. Украіна адрэагавала хутка: стварыла спецыяльныя аддзелы кібербяспекі і інтэгравала ў структуру СБУ каманды па лічбавай контрразведцы.
Заходняя аўдыторыя: бітва за меркаванне свету
Украіна ўклалася ў тлумачэнне вайны Захаду. Медыя, інфлюенсеры, праваабаронцы, прадстаўнікі МЗС і дыяспара сінхранізавалі мэсэдж: «Гэта не проста вайна за тэрыторыю — гэта вайна за каштоўнасці», «Перамога Украіны — гарантыя бяспекі Еўропы».
Флэшмобы, кампаніі, партнёрствы з сусветнымі брэндамі (у тым ліку Fortnite, Marvel, YouTube, Instagram) дапамагалі трымаць увагу. Калі ўкраінская армія вызваляла Херсон, па ўсім свеце запускаліся AR-інсталяцыі, трэкеры падзей, інфаграфіка.
Заходнія СМІ таксама сталі партнёрамі ўкраінскай інфармбарацьбы — ад BBC да The Guardian, ад CNN да Al Jazeera.
Інфармацыйны супраціў на акупаваных тэрыторыях
На часова акупаваных тэрыторыях Украіна развівала партызанскі інфармацыйны фронт. Таемныя газеты, флэшкі з навінамі, Bluetooth-сеткі, раздрукоўкі навін з Telegram. Людзі ў Мелітопалі, Марыупалі, Бярдзянску шукалі доступ да ўкраінскай інфармацыі — і знаходзілі яго.
СБУ і УСУ развівалі псіхалагічныя аперацыі (PSYOPS): запускалі ананімныя SMS-рассылкі, укідвалі кропкавыя паведамленні, распаўсюджвалі ўлёткі з QR-кодамі.
Вынікі і выклікі: што далей?
Да 2025 года Украіна стала прыкладам асіметрычнай інфармацыйнай перамогі. У яе не было дзяржаўных СМІ-монстраў, мільярдных бюджэтаў, але была праўда, творчасць і неверагодная хуткасць рэакцыі. Тым не менш, Украіна задала новы стандарт вядзення інфармацыйнай вайны — гнуткі, дэцэнтралізаваны, лічбавы і чалавечы. І ў гэтай вайне яна ўжо ўвайшла ў гісторыю.